Page 18 - DIVYA BHASKAR 102921

Friday, October 29, 2021 | 13

ુ�
નવ�સ �ેક�ા�નન સૌથી મો��� કારણ િનરાશા ��. ક��લાક લોકો પોતાની ýત પાસેથી,
ુ�
ે
જગત પાસેથી ખૂબ અપે�ા રાખે ��. એમન લાગે �� ક� આ દુિનયાએ એમન એ બ� જ આપવુ� ��એ,
ે
ુ�
ે
એમન એ બ� મળવુ� ��એ જેની એ આશા રાખે ��
મેરી બરબાદીય� કા હમનશીન�,

તુ�હ� �યા, ખુદ મુઝે ભી ગમ નહીં હ�

ગા��ીયુગના કિવગુરુ

ે
અન સજ�ક-િવવેચક :

પાઠક સાહ�બ

તેમના સજ�નમા� હા�યરસનુ� િનદ�શ આલેખન જમા
�
ે
પાસુ� ર�ુ� ��. �ય��ય અન મમ�થી એમના િનબ��ો-
કા�યો-વાતા�ઓ િવશેષ ઓળખ પા�યા� ��

ગુ જરાતી સાિહ�યરિસકો રામનારાયણ િવ�નાથ પાઠકને કિવ,
તસવીર ूતીકાत्મક છે વાતા�કાર, િનબ�ધકાર અને િવ�ાન િવવેચક તરીક� સારી રીતે
ýણે છ�, ઓળખે છ�. એમની એક ઓળખ ગા�ધીયુગના
સજ�કોના ‘કિવગુરુ’ પાઠક સાહ�બ તરીક�ની પણ છ�. ‘��થાન’ જેવુ�
આહ ��ા િદલ મ અબ લહ� ભી નહીં, આજ અ�ક� કા રંગ ફીકા હ� �ડસે�બર, 1955મા� એમનો દેહા�ત થયો... ગુણવ�ાસભર સાિહ�યન માિસક એમણે ચલા�ય હતુ�, જેમા� એમણે પ�નાલાલ
ુ�
�
ુ�
ં
�
જબ ભી �ખ િમલી ઉન �ખ� સે, િદલ ને િદલ કા િમýજ પૂછા હ�, આ નવ�સ �ેકડાઉન મિદરાપાન ક� નશો ગમે તેવા બુિ�શાળી �ય��તની પટ�લની વાતા�ઓ �ગટ કરીને ગુજરાતને એક નવયુવાન અને તળના મલકના
કૌન ઉઠ કર ચલા મુકાિબલ સે, િજસ તરફ દેિખએ �ધેરા હ� કાર�કદી� ખતમ કરી નાખે છ�. આપણે એવા ક�ટલાય કલાકારો િવશ સા�ભ�યુ� આ લેખકનો પ�રચય કરા�યો હતો. ઉમાશ�કર, સુ�દર��, �નેરહ��મ, મ�ડયા,
ે
�ફર િમરી �ખ હો ગઈ નમનાક, �ફર �કસી ને િમýજ પૂછા હ�. છ� ક� જે બુિ�શાળી, ઈ�ટ�લે��યુઅલ અને કાર�કદી�ની �ગિતના ર�તે હતા મેઘાણી, પેટલીકર, �ીધરાણી સમેત અનેક નવલેખકોનુ� પાઠક સાહ�બે
�
�
અસરારુલ હક, એક ýણીતા શાયર છ�. શ�આતમા ‘શહીદ’ અને પછી તેમ છતા નશાએ એમને ખતમ કરી ના�યા. પોતાની પાસેથી અપે�ા એટલી ‘��થાન’ �ારા ��ય�-પરો� ઘડતર કરેલુ�.
‘મýઝ’નુ� ઉપનામ લઈને એમણે ઉદૂ�મા� ઉ�મ શાયરી આપી છ�. એ �યારે બધી હતી ક� એ અપે�ા પૂરી ન થતા એમને નવ�સ �ેકડાઉનના એટ�ક આ�યા. ગુજરાતીમા� બહ�મુખી �િતભા ધરાવનાર થોડાક પણ ઉ�મ સજ�કોમા�
લખતા હતા �યારે બદલાતા સમયની િવચારધારાને એમણે �ા�િતની િદશામા � િવ�સેટ વાન ગોગ (િચ�કાર) ક� મીનાક�મારી (અિભને�ી), વિજ�િનયા વુ�ફ રા.િવ. પાઠકનુ� નામ �થમ પ�ગતમા� આવે. એમણે ‘િ�રેફ’ના ઉપનામથી
લઈ જવાનુ� કામ કયુ� છ�. ýણીતા શાયર ફ�ઝ અહ�મદ ફ�ઝે ‘મýઝ’ િવશ લ�યુ� (લેખક), �ા�ઝ કાફકા (લેખક)...આવુ� તો એક મોટ�� િલ�ટ બની શક�. જેમણે વાતા�ઓ લખી: ‘િ�રેફની વાતો’-1-2-3 ભાગ! ‘શેષ’ના ઉપનામથી
ે
છ�, ‘મýઝની �ા�િત બીý શાયરોથી અલગ છ�. એ �ા�િતના �ચારક નથી, પોતાની યુવાની આવા નશા અને નવ�સ �ેકડાઉનને કારણે ખતમ કરી નાખી કિવતા લખી: ‘શેષના� કા�યો’ અને ‘િવશેષ કા�યો.’ વળી, િનબ�ધો એમણે
�વય� �ા�િત છ�. એમની કિવતાઓમા� �ા�િતની આગ નથી, પણ વરસાદના અને જે આ દુિનયાને ઘ�ં બધુ� આપી શકતા હતા એવા લોકો અકાળ ��યુ ‘�વૈરિવહારી’ના ઉપનામથી લ�યા: ‘�વૈરિવહાર’-1-2, ‘મનોિવહાર’ વગેરે!
િદવસોની આરામદાયક શીતળતા અને ઠ�ડીની રાતની ઉ�મા છ�.’ વહોરીને આ જગત છોડીને ચાલી ગયા. આ �ણેય સાિહ�ય �વ�પોમા� એમનુ� યોગદાન �યાનપા� અને �ેરક ર�ુ�
�
ઉદૂ� �ગિતશીલ �દોલન એ સમયમા� શ� થયુ� �યારે ભારત પોતાની કલાને નશા સાથે સ�બ�ધ છ� એવુ� માનનારા લોકો કદાચ øવનની મોટામા� છ�. વાતા-કિવતા-િનબ�ધમા� આપણે �યા, �યારે અને આજે પણ હા�ય અને
�
આઝાદીના સ�ઘષ�મા�થી પસાર થઈ ર�ુ� હતુ�. ભારતની આઝાદી માટ� અને મોટી ભૂલ કરે છ�. શરાબ પીવાથી ક� ��સ લેવાથી ક�ઈક અ��ભૂત સજ�ન કરી �ય��યનો ખા�સો અભાવ ýવા મ�યો છ�, �યારે પાઠક સાહ�બના સજ�ન-
ઉદૂ� શાયરીની �ા�િત માટ� ઉ�મ રચનાઓ આપનાર આ શાયર આઝાદી ýવા શકાય છ� એવુ� માનીને ક�ટલાય લોકો એ ર�તે ýય છ�. િ�એ�ટિવટી ક� સજ�ન લેખનમા� હા�યરસનુ� િનદ�શ આલેખન જમા પાસુ� બની
øવી શ�યા નહીં. ઉદૂ� શાયરીને જુદા આયામ પર લઈ જનાર આ શ��તને શરાબ, નશો ક� ��સથી કોઈ જ �કારનો ફાયદો થતો નથી. ર�ુ� છ�. �ય��ય અને મમ�થી એમના� િનબ�ધો-
�
ે
શાયરની øવનકથા બહ� રસ�દ છ�. 44 વષ�ની �મરે આ કલા, સાિહ�ય ક� સ�ગીતનુ� કામ તો �ય��તમા� રહ�લા અ�યા�મન, કા�યો-વાતા�ઓ િવશેષ ઓળખ પા�યા છ�.
દુિનયા છોડી જનાર શાયરે લ�યુ� છ�, બુિ�ને, શ��તને ક� ચેતનાને જગાડવાનુ� છ�. સ�ય એ છ� ક� જે શ�દના રા.િવ. પાઠકનો જ�મ મોસાળ ગામ
મુઝે આજ સાિહલ પે રોને ભી દો, �ક તૂફાન મ � એકબીýને પોતે જ ઝૂમતા હોય, ખોવાયેલા હોય ક� બેહોશીના� �ટ�ટ ઓફ ગાણોલ તા: ધોળકા ખાતે તા. 8-4-
મુ�ક�રાના ભી હ�, માઈ�ડમા� હોય એ બીýને ક�વી રીતે જગાડી શક�? અ�યની મલકમા� 1887 (ચૈ�ી પૂનમે) થયો હતો. માતા
ે
જમાને સે આગ તો બ�ઢએ ‘મýઝ’, જમાને કો ગમતા� રહીએ ચેતના ક�વી રીતે ઉઘાડી શક�? આિદબાઈ. િપતા િવ�નાથ પાઠક
આગ બઢાના ભી હ�. નવ�સ �ેકડાઉનનુ� સૌથી મોટ�� કારણ િનરાશા છ�. ક�ટલાક મિણલાલ હ. પટ�લ િશ�ક હતા. પાઠક સાહ�બના દાદા
ે
મૂળ સમાજવાદી િવચારધારા ધરાવતા હોવા છતા � કાજલ ઓઝા વૈ� લોકો પોતાની ýત પાસેથી, જગત પાસેથી ખૂબ અપે�ા રાખે સદારામ પરંપરાના �ાની પ��ડત હતા.
�
એમના શેરમા� હષ, ઉ�લાસ અને રોમા�સ હતો. એ છ�. એમને લાગે છ� ક� આ દુિનયાએ એમને એ બધુ� જ આપવુ� રામનારાયણનુ� નાનપણનુ� નામ બટ�કભાઈ.
ભારતનો એવો સમય હતો �યારે ભણેલા યુવાનો �માણમા� ýઈએ, એમને એ બધુ� મળવુ� ýઈએ જેની એ આશા રાખે છ�. તેઓ મેિ�ક સુધી ભાવનગરની આ���ડ
�
ઓછા હતા. મýઝે મુ��ત ઝ�ખતા નવયુવાનોની બેચેન આ�માને િવ�મા �યા�ય આ શ�ય નથી. જે લોકોને પોતાના િવશ અનહદ �ચી હાઈ�ક�લમા ભ�યા હતા. બી.એ. િવ�સન કોલેજ
�
ે
પોતાની રચનામા� સમાવીને સમાજના ���ચુ�ત બ�ધનો અને ગુલામીની ક�પનાઓ છ�, જે પોતાની ýતને વા�તિવકતાની ધરતી પર મૂકીને ýઈ શકતા મુ�બઈથી થયા. એલ.એલ.બી.નુ� ભણીને સાદરામા વકીલાત કરેલી. ઈ.સ.
�
�
માનિસકતામા�થી બહાર નીકળવાનો ર�તો બતા�યો... ક�વી નવાઈની વાત છ�, નથી એવા લોકો સામા�ય રીતે ‘નવ�સ �ેકડાઉન’નો ભોગ બને છ�. �ેમ હોય 1911નો એ ગાળો હતો. 1921ના� વષ�મા ગુજરાત િવ�ાપીઠમા� ýડાયેલા-
જેમણે દેશના નવયુવાનોને એક નવી િવચારધારા આપી અને એમની ગુલામી, ક� �િસિ�, પૈસા હોય ક� પદ, �ય��ત હોય ક� િવચાર... દરેક �ય��ત આપણી િશ�ક તરીક� એ ýણીતા થયેલા. 1927મા� િવનય મ�િદરમા� આચાય� રહ�લા.
�
માનિસકતામા�થી બહાર નીકળીને મુ��તની ઝ�ખનાનો ર�તો બતા�યો, એ પોતે સાથે સહમત થાય એવુ� માગવુ� ક� માનવુ� ભૂલ ભરેલુ� છ�. આપણને જે ýઈએ પછી થોડા� વષ� મુ�બઈમા અ�યાપક ર�ા હતા. અમદાવાદની િશ�ણ અને
જ નવ�સ �ેકડાઉનનો ભોગ બ�યા. ક�ટલીકવાર મો�ટવેશનલ વાતો કરનાર તે બધુ� જ મળવુ� ýઈએ એવો આ�હ િનરાશા તરફ જવાનો સરળ ર�તો છ�. સાિહ�યની સ��થાઓ સાથે પણ એ ýડાયેલા હતા. પાઠક સાહ�બના� �થમ
માણસ પોતે જ પોતાની વાતોને અનુસરી શકતો નથી... મýઝની ગઝલો એકવાર આપણે િનરાશાની ગતા�મા� દાખલ થઈ જઈએ એ પછી નશો, પ�ની મિણગૌરીનુ� 1918મા� અવસાન થયેલુ�. �યારે એમણે લખેલુ� સોનેટ કા�ય:
અને એમની મા�યતા, એમની પોતાની જ માનિસકતાને સ�ભાળી શકી નહીં ! ક� નવ�સ �ેકડાઉન આપણને ઘેરી વળ� છ�. ભારતના ક�ટલાય યુવાનો આજે ‘છ��લુ� દશ�ન’ ગુજરાતીનુ� યાદગાર કા�ય છ�: આ ચાર પ���તની તાકાત અને
એમની પહ�લી નોકરી ઓલ ઈ��ડયા રે�ડયોમા� હતી. 1939મા� િશબત ે નશાની ચૂ�ગલમા� ફસાયેલા છ�. શરાબ, તમાક�, િસગારેટ ક� એથી આગળ ��વી છ�દની અગેય ખડતલતા: બ�ને માણીએ:
હસન, અલી સરદાર ઝાફરી અને મýઝે મળીને ‘નયા અદબ’ નામનુ� મેગેિઝન વધીને વીડ અને કોક�ઈન જેવી બદીઓ આ દેશની યુવાશ��તને ન�ટ કરી ‘ધમાલ ન કરો, ન લો �મર� કાજ િચ�ે કશુ�,
ુ�
શ� કયુ�. 1940મા� મýઝને પહ�લો નવ�સ �ેકડાઉન થયો. બેરોજગારી અને રહી છ� �યારે આપણે બધાએ એવુ� સમø લેવુ� જ�રી છ� ક�, નશો ભલભલાને ર�ુ� િવકસત જ �ત સુધી જેહ સૌ�દ��, તે-
ે
ભિવ�યની િનરાશાથી ડરેલા મýઝ ભીતરથી તૂટતા જતા હતા. લખનઉમા � ખતમ કરવાનુ� કામ કરે છ�. એનાથી સજ�નશ��ત ખીલી �ઠ� ક� કોઈ અ��ભૂત અખ�� જ ભલ ર�ુ�, �દ���ાન તેનુ� હવે
એમની �ીટમે�ટ કરવામા� આવી. 1942થી 45 સુધી ફરી એકવાર એમણે રચના થશે એ વાત જ ત�ન ખોટી છ�... જે લોકો નશામા ખતમ થયા છ� ન �મર� વા ન કો �વજને� કદી પૂરશે!’
�
�
�
લાય�ેરીમા� નોકરી કરી. 45મા� એમને બીøવાર નવ�સ �ેકડાઉનનો એટ�ક એમના દાખલા લઈને (બોિલવુડ-હોિલવુડ ક� �યુિઝકની દુિનયા-પૂવ� હોય ક� પાઠક સાહ�બને એક દીકરી હતા- સરલાબહ�ન. પાછળના વષ�મા (1940-
�
આ�યો. શાયરોના� જગતમા� એમને ýઈએ તેવુ� સ�માન મ�યુ� નહીં. એમને પિ�મ) નશાની પાયાિવહોણી વકીલાત કરનારા લોકો ફ�ત બરબાદ થાય 42મા�?) પાઠક સાહ�બના� િવ�ાિથ�ની હીરાબહ�ને એમની સાથે �વે�છાએ લ�ન
લા�ય ક�, આ જગતે એમની કદર કરી નહીં, કદાચ એટલે વધુ પડતી શરાબ છ�. ખરેખર સફળતા ýઈતી હોય તો અનુશાસન અને મહ�નત િસવાય બીý કરેલા ને આøવન સાહ�બને સાચવેલા. હીરાબહ�ને પાઠક સાહ�બની યાદમા�
ુ�
�
પીવાને કારણે 1952મા� એમને નવ�સ �ેકડાઉનનો �ીý એટ�ક આ�યો. 5 કોઈ ઉપાય નથી. (�ન����ાન પાના ન�.18)