Page 21 - DIVYA BHASKAR 102921

Friday, October 29, 2021 | 16

�
નવી ખરીદેલી કોઈ એક વ�ત�, આપણને એવી બીø અ���ય વ�ત�ઓ ખરીદવા માટ� �ેરે છ� જેની હકીકતમા� વોટર-બોટલ અને ક�લરી કાઉ�ટર ‘ફીટબીટ બે�ટ’ ખરી�ો. િલિવ�ગ �મમા એક
નવો સોફા આ�યો અને અચાનક બીø બધી જ વ�તુઓ જૂની લાગવા લાગી.
આપણને �યારેય જ�ર જ નહોતી. પ�રણામે આપણે એવી અઢળક િબનજ�રી ખરીદીઓ કરી નાખીએ છીએ પછી કલર કરા�યો, નવુ� ડાઈિન�ગ ટ�બલ ક� નવુ� ટીવી લીધુ�.
øવનની મથામણ જ આ છ�, નવા નવા પદાથ�થી ýતની �દર �યાપેલા
ડીડરોટ ઈ���ટ : આપણને એ ��� વધારતી ýય છ� અને આપણને લાગે છ� ક� હવે ક�ઈક બીજુ� ખરીદવુ� પડશે.
ખાલીપાન ભરતા જવાની, પણ ખરીદેલી દરેક નવી વ�તુ, એ ખાલીપો
ે
આપણા સૌની ક�દરતી તાસીર જ øવનમા� પદાથ� ઉમેરતા� જવાની છ�, એકઠ��
કરતા� જવાની છ�. øવનમા� પદાથ� વધારતા� જવા એ �િ� છ�, �યારે એ
ઘટાડવા માટ�ના �ય�નો આદરવા એ ઉ�નિત છ�.
કામ �ઈએ છ�, જેની જ�ર જ નથી? એવુ� િવચાય છ� ક� આ øવને બધુ� જ અમયા�િદત શુ� કામ ýઈએ છ�? યે િદલ
અનિલિમટ�ડ ગુજરાતી થાળીથી લઈને અનિલિમટ�ડ 4G ડ�ટા સુધી, �યારેય
ુ�
�યુ� મા�ગે મોર? øવનની મૂળભૂત જ��રયાતો સ�તોષાયા પછી પણ
કશુ�ક પામવા ક� એકઠ�� કરવાની �તહીન ઈ�છાઓ ક�મ
આપણને દોડા�યા કરે છ�? એનુ� કારણ છ� ભૌિતક
�
� �યાત ��ચ �ફલોસોફર ડ�િનસ ડીડરોટનુ� મોટા ભાગનુ� øવન લાલ ઝ�ભાએ તેમની પાસે ક�ટલી બધી ખરીદી અને ન�ર સીમારેખામા પુરાયેલો એક એવો
øવ, જે અન�ત સુધી િવ�તરવા મા�ગે છ�.
ગરીબીમા� વી�યુ�, પણ 1765મા� તેમના øવનમા� એક પ�રવત�ન
કરાવી. ઈિતહાસ અને સાિહ�યના પાના�મા�
આ�યુ�. એ સમયે ડીડરોટની �મર 52 વષ�ની હતી. તેમની એ લાલ ઝ�ભો એટલો બધો ��યાત થઈ મૂળભૂત રીતે આપણે સૌ ટાઈમલેસ,
દીકરીના� લ�ન થવાના� હતા, પરંતુ લ�નનો ખચ� તેમને પોસાય તેમ નહોતો. ગયો ક� આજ સુધી ચાલી આવતી એ ફોમ�લેસ અને બાઉ�ડલેસ એટલે ક�
�
આિથ�ક ત�ગીમા� øવતા હોવા છતા પણ તે સમયે ડીડરોટ એક સ�માનીય નામ માનિસકતાને ‘ધ ડીડરોટ ઈફ��ટ’ િન�ય, િનરાકાર અને અન�ત છીએ.
�
હતુ�, કારણ ક� તેમણે એક એ�સાઈ�લોપી�ડયા લખેલુ�. અઢારમી સદીમા� કહ�વામા આવે છ�. આપણી �દર રહ�લા ચૈત�યનો
�
લખાયેલા એ �ાનકોષને આજની તારીખે પણ સૌથી વધારે િવ��ત, અિધક�ત કોઈ એક વ�તુની ખરીદી કયા� મૂળ �વભાવ જ ‘િવ�તરણ’ છ�.
અને �ાનવધ�ક માનવામા આવે છ�. પછી, એ વ�તુ સાથે સ�કળાયેલી અમયા�િદત િસિ�, સ�પિ� ક�
�
�યારે રિશયાની મહારાણી ‘ક�થરીન ધ �ેટ’ને ડીડરોટની આ મુ�ક�લી બીø ઢગલાબ�ધ વ�તુઓ સફળતાની ઘેલછા તો એક
ે
િવશ ýણ થઈ, �યારે તેમણે ડીડરોટની મદદ કરવાનો િનણ�ય કય�. તેમણે ખરીદવાની માનવસહજ �િ� લ�ણ છ�. શરીરના સીમાડામા �
�
ડીડરોટની લાઈ�ેરી ખરીદી લેવાની ઈ�છા દશા�વી અને બદલામા ખૂબ બધા એટલે ‘ધ ડીડરોટ ઈફ��ટ’. મૂ�ઝવણ અનુભવતી ઊý�નુ�
નાણા� આપવાની ઓફર મૂકી. દીકરીના� લ�ન કરાવવા માટ�, ડીડરોટ� પોતાના નવી ખરીદેલી કોઈ એક વ�તુ, એક બા� લ�ણ, જેને આપણે
�
તમામ પુ�તકો વેચી દીધા. મહારાણી પાસેથી અઢળક નાણા� મળતા, આપણને એવી બીø સમø નથી શકતા. િવ�તરણની
�
ડીડરોટની આિથ�ક પ�ર��થિત રાતોરાત સુધરી ગઈ. અસ��ય વ�તુઓ ઝ�ખના ક�દરતી હોવા છતા પણ
દીકરીના� લ�નમા� પહ�રવા માટ� ડીડરોટ� લાલ રંગનો મનનો ખરીદવા માટ� આટલા બધા અજ�પા, અસ�તોષ
નવો નકોર ઝ�ભો ખરી�ો અને બસ, �યારથી �ુમન �ેરે છ� જેની અને અકળામણનુ� કારણ એ છ� ક�
સાયકોલોøના એક નવા �કરણની શ�આત થઈ. મોનોલોગ હકીકતમા� આપણા િવ�તરણની િદશા અયો�ય
ડીડરોટનો એ લાલ ઝ�ભો એટલો બધો સુ�દર હતો ક� તેની આપણને �યારેય છ�.
�
સરખામણીમા ડીડરોટ પાસે રહ�લી બીø તમામ વ�તુઓ, જ�ર જ નહોતી. ચૈત�યનુ� પેટ ભરવાને બદલે
કપડા� અને પઝેશ�સ ઝા�ખા લાગવા લા�યા. સુ�દરતા અને ડો. િનિમ� ઓઝા પ�રણામે આપણે આપણે શરીર, ઓળખ અને
દેખાવની બાબતમા ઝ�ભા સાથે મેચ થઈ શક�, એવી અ�ય એવી અઢળક િબનજ�રી અહ�કારને ખવડા�યા કરીએ છીએ.
�
વ�તુઓ પણ તા�કાિલક ખરીદવાની તેમને જ�ર લાગવા લાગી. ખરીદીઓ કરી નાખીએ છીએ, જે આ�માનો ખોરાક સ�ગીત, પુ�તકો, �વાસ અને
�
ઘરનુ� જૂનુ� ગાદલુ� કાઢીને, તેઓ દમા�કસથી એક મ�ઘુ� ગાદલુ� આપણા સ�તોષ, આન�દ ક� સુિવધામા તસુભાર �ેમ છ�. રખડપ�ી, મહ��ફલ અને મહો�બત છ�. એ
લા�યા. એક નવુ� ડાઈિન�ગ ટ�બલ લીધુ�. આકષ�ક મૂિત�ઓ અને મ�ઘા પણ વધારો નથી કરતી. આ �િ�યાને ‘રીએ��ટવ પરચેઝીસ’ �ાણી હોય ક� મનુ�ય, કોઈ એક સøવ સાથેનો ગાઢ સ�બ�ધ
ભીંતિચ�ો વડ� તેમણે ઘર શણગાયુ�. જૂનો અરીસો કાઢીને એક મ�ઘોદાટ નવો ક� �િતિ�યાશીલ ખરીદી કહ�વાય છ�. આપણને જેટલો ��ત કરે છ�, એટલો સ�તોષ પદાથ�ના ખડકલા કયા� પછી
�
અરીસો વસાવવામા આ�યો. ઘરના સોફા અને ફિન�ચર પણ બદલી નાખવામા � જેમ ક�, તમે નવો ��સ ખરી�ો અને હવે એને મેચ કરવા માટ� નવા સે�ડલ ક� પણ નથી થતો. મૂળભૂત રીતે, આપણે ‘કને�શન’ ઝ�ખીએ છીએ. આ અન�ત
આ�યા. થોડા સમય પછી �ફલોસોફરને એ વાતની �તીિત થઈ ક� ફ�ત એક ઈઅર-�રં�સ ખરીદી લીધા. øમ ýઈન કયુ� અને નવુ� ��ક-ટીશટ�, નવા શૂઝ, (�ન����ાન પાના ન�.18)

કોઈ મિહલાએ વહાણની માલમ બનીન દ�રયો ખે�ો હોય એવ�� અગાઉ બ�ય�� નહોત��.
ે
���વત: કબીબહ�ન �ારતના� �થમ મિહલા વહાણવટી હતા�

દ�રયાની દીકરી કબીબહ�ન ક�ટા

ે
સાગરકથાનુ� લેખન િવિશ�ટ �કારની સ�જતા માગી લે છ�. મા� ક�પનાના ક�શળતા હસમુખભાઈન જ�પવા દેતા� નહોતા�. એક ભીરુ, ક�ટ��બવ�સલ,
સહાર સાગરકથા લખાય નહીં. લેખકને દ�રયાનો સીધો અનુભવ ન હોય, િશિ�કાની નોકરી કરતી ક�મળી યુવતી સ�ýગોવશા� વહાણવટાનો કસબ
ે
તો પણ દ�રયાખેડ�ઓ અને તે િવષયના ýણકારોનો સીધો સ�પક� જ�રી છ�. શીખી મધદ�રયાના� અને øવનના� તોફાનોનો ક�વી રીતે સામનો કરે છ� એ
બધા સાિહ�યકારોને એ સૌભા�ય �ા�ત થતુ� નથી. કોઈ પણ ýતની અિધક�ત સ�યઘટનામા� એક ખારવણ મિહલાએ િહ�મતપૂવ�ક રચેલા ઇિતહાસન ધીંગુ�
ુ�
માિહતી િવના સાગરકથાનુ� ખેડાણ ýખમી બને અને ઠાલા શ�દોનુ� વહાણ કથાવ�તુ પ�ુ� હતુ�. હસમુખભાઈએ તે કથાને �હદ ફલક પર આલેખી
અધવ�ે ડ�બી ýય. ‘દ�રયાની દીકરી’ નવલકથા લખી.
ગુજરાતના વહાણવટાના ઇિતહાસમા ક�છનુ� �થાન અનેરુ� છ�. ક�છના� નવલકથાના ક���મા� કબી છ�. મોટા ભાગની ઘટનાઓ એક યા બીø રીતે
�
બ�દરો પર, ખાસ કરીને મા�ડવી બ�દરે, િવકસેલુ� વહાણવટ�� અિ�તીય છ�. એક કબીની આસપાસ ગૂ�થાઈ છ�. દ�રયો ખેડવો પુરુષો માટ� પણ પડકારભય� હોય,
ગુ જરાતને િવશાળ દ�રયાકા�ઠો મ�યો છ�. ગુજરાતના આખી ખારવા કોમ સાગરને સમિપ�ત øવન øવી હતી. �યા�થી �યારે આ તો એક ઘરર�ખુ મિહલાની વહાણની નાખુદા બનવાની �
વાત. કબીના સાગરખેડ� પિત મીઠ�ને ટી.બી. થયો. એના� ફ�ફસા
�
દ�રયાની ખેપે નીકળ�લા વહાણોની સાહસકથાઓ અન�ય છ�. હવે
દ�રયાખેડ�ઓએ સદીઓથી સમુ�માગ� દૂર-સુદૂરના દેશો સુધીની
સફર કરી છ�. તે સમયે આધુિનક ટ��નોલોø ધરાવતા� વહાણો સમુ�માગ� ચાલતા જૂની બા�ધણીના� વહાણો બ�ધ થયા� છ� અને ખવાઈ ગયા�. એ દ�રયાની સફર ખેડી શક� એવી ��થિતમા �
�
�
�
નહોતા�. એ વહાણો પવન પર આધાર રાખતા સઢસ�ચાિલત હતા. ગુજરાતમા� મા�ડવી અને ઘણા� બ�દર સૂના� પડી ગયા� છ�. એનો ઇિતહાસ ડ�બકી નહોતો. એનુ� ‘રામપાસા’ વહાણ લ�ગરે પડી ર�ુ�. બહ� િવચાર
જ, ખાસ કરીને ક�છના મા�ડવી બ�દરે, િવિશ�ટ �કારના� વહાણો બા�ધવાનુ� કામ જૂની પેઢીના ખારવાઓની ��િતમા દટાઈ ગયો છ�. કરીને મીઠ�એ કબીને દ�રયાની સફરે મોકલવાનો અભૂતપૂવ�
�
ચાલત, મા�ડવીનો જહાજવાડો ધમધમતો રહ�તો. વહાણોનુ� િનમા�ણ કરનારા એ પ�ર��થિતમા� મા�ડવીમા� વસતા યુવાન સજ�ક હસમુખ વીનેશ �તાણી િનણ�ય લીધો. શ�આતમા� કબી તૈયાર નહોતી. એક તો ��ી
ુ�
ક�શળ કારીગરોની એક પેઢી આવી ગઈ. એની સમા�તરે ઉપર આકાશ અને અબોટીએ વહાણવટા સાથે ýડાયેલી િવગતોને ઉલેચવાનુ� અને દ�રયાની િબનઅનુભવી. એ બીમાર પિતથી મિહનાઓ
નીચે પાણી જેવી ��થિતમા સાગરખેડ�ઓએ ýનની પરવા કયા� િવના અક��ય બીડ�� ઝડ�યુ� હોય તેમ એ �ે�મા ખ�તપૂવ�ક કામ કરી ર�ા છ�. સુધી દૂર રહ�વા માગતી નહોતી. મીઠ� ýણતો હતો, પરંતુ બીø
�
�
સાહસ સાથે મિહનાઓ સુધી દ�રયાની સફર ખેડી. પ�રવારોને ગામમા� એકલા એમણે ક�છના વહાણવટાના અનુભવી લોકો પાસેથી અઢળક વાત પણ એના મનમા� હતી. ડો�ટરે એને પ�નીથી દૂર રહ�વા ક�ુ�
છોડી પોતે મધદ�રયે નીકળી પડતા. ખેપ પૂરી કરી હ�મખેમ øવતા પાછા માિહતી મેળવી છ�. એ બધી માિહતીઓ પરથી એમણે અ�યાસપૂણ� હતુ�. એ પોતે પણ ઇ�છતો હતો ક� કબીને એનો ચેપ ન લાગે. છાતી
આવશે ક� ક�મ એ ન�ી ન હોય. દ�રયાલાલ પર અખૂટ ��ા એમને દ�રયામાગ� લેખો લ�યા અને એના� ચાર પુ�તકો આ�યા�. તાજેતરમા� એમની ‘દ�રયાની પર પ�થર રાખી મીઠ� કહ� છ� : ‘મને øવતો રાખવો હોય તો તુ� વાણમા� ý.’
�
આગળ વધવાની િહ�મત આપતી. દ�રયામા� એમણે અનેક ભયાનક તોફાનો દીકરી’ નામની નવલકથા ગુજ�ર �કાશન �ારા �કાિશત થઈ છ�. આ નવલકથા એ સમયે કોઈ ��ી વહાણનુ� સુકાન સ�ભાળતી નહીં. સમાજમા ચણભણાટ
સામે સામી છાતીએ લડવુ� પડતુ�. નાિવકોના øવનમા� બનેલી અનેક ગુજરાતી સાગરસાિહ�યની મહ�વની ઉપ���ધ છ�. થયો, પરંતુ મીઠ�ની માએ અને કબીના િપતાએ એ િનણ�યમા� સ�મિત
સ�યઘટનાઓનો અખૂટ ભ�ડાર ભરેલો છ�. મા�ડવીની જ ખારવણ મિહલા કબીબહ�ન ક�ટાના� øવનની િવિશ�ટ આપી. કબી પણ કબૂલ થઈ અને બીમાર પિતને �થાને ‘રામપાસા’ વહાણ
છતા આપણે �યા સાગરøવનનુ� આલેખન કરતા સાિહ�યન સજ�ન માિહતી એમને મળી. વહાણવટ�� પુરુષો સાથે ýડાયેલો �યવસાય. ખારવણો પર દ�રયાવાટ� ચાલી નીકળી. સફર દરિમયાન એના� િબનઅનુભવ અને
ુ�
�
�
અ�પ �માણમા� થયુ� છ�. ગુજરાતી સાિહ�યનો એ કા�ઠો ýણે ખાલી રહી ગયો દ�રયો ખેડવા ગયેલા પુરુષોની �કનારા પર ઊભી રહીને રાહ જુએ અને ઘર ઘરમા� ટી.બી.મા� ઘસાતા પિતની િચ�તાની વ�ે એ આ�મસૂઝ અને સાથી
છ�. ચ��શ�કર બુચ ‘સુકાની’, ગુણવ�તરાય આચાય�, વનુ પા�ધી અને નારાણ સ�ભાળ. કોઈ મિહલાએ વહાણની માલમ બનીને દ�રયો ખે�ો હોય એવુ� ખારવાઓના માગ�દશ�નથી ક�શળ નાખુદા બનતી ýય છ�. કબીના સ�ઘષ�ની આ
�
દામø ખારવા જેવા થોડા સજ�કોએ માતબર સાગરકથાઓ આપી, ક�ટલીક અગાઉ બ�યુ� નહોતુ�. સ�ભવત: કબીબહ�ન ભારતના� �થમ મિહલા વહાણવટી કથા વહાણવટાના ઇિતહાસમા મહ�વનુ� ઉમેરણ છ�. દ�રયાની દીકરી સમાન
�
છ�ટીછવાઈ રચનાઓ મળી, પરંતુ સમ� રીતે એ �વાહ બ�ધ થઈ ગયો. હતા. એ સ�યઘટનાનુ� કથાત�વ, કબીનુ� મનોમ�થન, િ�ધા, િહ�મત અને (�ન����ાન પાના ન�.18)
�