Page 19 - DIVYA BHASKAR 112621

¾ }ગુજરાત
Friday, November 26, 2021 | 18 Friday, November 26, 2021

બાળક એક �વત�� ���ત�વ ધરાવતો øવ ��

િગ જુભાઈની સૌથી મોટી ચમ�ક�િત બાળગીતો અને િગજુભાઈ એ વાત �પ�ટ રીતે ýણતા બાળ-ક�ળવણીના મૂળભૂત િસ�ા�તો �ારા તેમણે ��ઢચુ�ત અને પરંપરાગત
િશ�કો તથા વાલીઓને હ�બતાવી ના�યા. તેમને સમýતુ� નહોતુ� ક� આ માણસ
બાળવાતા�ઓ હતી. વાતા�કથન �ારા
ક�ળવણી, એ તેમની િવિશ�ટ િશ�ણ હતા ક� ફ�ત Ôલોને ચાહવાથી કશુ� શુ� કરવા ધારે છ�? �યારે તેમને ખબર નહોતી ક� તેઓ એક યુગ પ�રવત�કને
ે
પ�િત હતી. તેઓ માનતા ક� ફ�ત બાળકોને જ નહીં, િનહાળી ર�ા છ�. ઈિતહાસન પડખુ� ફરતા ýઈ ર�ા છ�. િગજુભાઈની
કોઈ પણ �મરની �ય��તને િશ�ણ આપવાનો સૌથી જ નહીં થાય. બાગમા� ખીલેલા� આસપાસ રહ�લા લોકો સુ�ન પડી ગયેલા કારણ ક� તેઓ એક અ��ભુત અને
�
�ે�ઠ અને સરળ ર�તો ‘વાતા’ છ�. િગજુભાઈ કહ�તા અિ�તીય ‘બાળ-�ા�િત’ની ઘટનાના સા�ી બની ર�ા હતા.
�
�
ક�, ‘વાતા સા�ભળવી એ દરેક બાળકનો જ�મિસ� પુ�પોની �સ�નતા ટકાવી રાખવી નરિસ�હ મહ�તા ક� મીરા�બાઈ માટ� જે રીતે ક��ણ હતા, એ જ રીતે િગજુભાઈ
�
અિધકાર છ� અને એમને વાતા કહ�વી, એ આપણી હશે, તો સૌથી પહ�લા� માળીમા� માટ� બાળકો. તેમણે પોતાની ýત બાળકોને સમિપ�ત કરી દીધી. તેમણે અનેક
ફરજ.’ તેમની બાળવાતા�ઓ અને બાળગીતોને કારણે પુ�તકો લ�યા�, આદશ� િશ�ણ પ�િતની �પોઝલ મૂકી, બાળ માનિસકતા
બાળકો તેમના તરફ ખ�ચાવા લા�યા અને તેમના મા��વ ઉગાડવુ� પડશે સમýવી પરંતુ બાળ-ક�ળવણીમા� સૌથી મોટી �ા�િત �યારે આવી, �યારે તેમણે
�
�વભાવ અને ઉદારતાને કારણે તેમની આસપાસ બાળકના �વત�� અ��ત�વનો �વીકાર કય�. તેમણે ક�ુ�, ‘બાળક એક �વત��
�થાયી થવા લા�યા. પછી શુ�? ગોળના ટ�કડાની øવ છ�. તેને પોતાની �વત�� અનુભૂિત અને અિભ�ય��ત છ�.’ બસ, આ એક
�
આસપાસ કીડીઓ ઊભરાય, એમ �ારા લખાયેલા ‘િદવા�વ�ન’, ‘મા- એવુ� પગલુ� હતુ� જે નીલ આમ����ગે ચ�� પર ભરેલુ�. વન ýય�ટ �ટ�પ ફોર
િગજુભાઈની આસપાસ બાળકો ઊભરાતા�. બાપોને’, ‘વાતા�નુ� શા��’, ‘મા- એ�ટાયર મેનકાઈ�ડ.
સરમુખ�યારશાહી, બળજબરી અને બાપ થવુ� આકરુ� છ�’ જેવા� પુ�તકો બાળક આપ�ં એ��ટ��શન નથી. એ આપણી ઈ�છાઓ, િવચારો ક�
ધાકધમકીથી ચલાવવામા આવતા બાળ- અનેક વાલીઓના øવનમા� �ય��ત�વનુ� �િતિબ�બ નથી. એને પોતાના� િવચારો, પસ�દગી અને ગમા-
�
�
�
�
સા�ા�યમા એ વાત આગની જેમ ફ�લાઈ પ�રવત�ન લા�યા. િગજુભાઈના અણગમા છ�. એના દરેક ગમા-અણગમા પાછળના કારણો આપણે શોધી
ગઈ ક� શહ�રમા� કોઈ તારણહાર આ�યો છ�. સ�પક�મા� આવેલા વાલીઓમા, કાઢવાના છ� અને એની પસ�દગીને આદર આપવાનો છ�. તેઓ આપણી
�
લા�બી મૂછો ધરાવતો એક એવો ચહ�રો પોતાના બાળકને ઈ�છાઓ પ�રપૂણ� કરવા માટ�નુ� સાધન નથી. આપણે તેમના માિલક
જેમની �ખોમા� �યારેય �ોધ નથી હોતો, સમજવાની અને નથી, માળી છીએ. ‘મારા બાળકને હ�� મારી મરø �માણે
�
હ�મેશા કરુણા જ હોય છ�. એમના હા�ય, �પશ�, સમýવવાની એક મનનો ઉછ�રીશ’ જેવા� વા�યો મા-બાપના� ઘમ�ડ, અ�ાનતા અને
�
ઉદારતા અને વા�સ�યમા બાળકોને પોતાની મ�મી નવી ���ટ ક�ળવાઈ. માિલકીભાવનો પ�રચય આપે છ�.
દેખાવા લાગી. એ વાત સમજતા� બાળકોને જરાય આ મા� િગજુભાઈનો મોનોલોગ બાળકના ગાલ ક� માનસ પર પડતો દરેક તમાચો, એ
વાર ન લાગી ક� તેમને પોતાનો ઓ�રિજનલ સુપર�ટાર ýદુ ક� ચમ�કાર નહોતો, આપણી અણઆવડતનુ� �માણપ� છ�. કમનસીબે, ક�ટલીક
મળી ચૂ�યો છ�, પણ એટલુ� પયા��ત નહોતુ�. આ બાળમાનસશા��ની શ�આત ડો. િનિમ� ઓઝા ‘�લેઝર-સી�ક�ગ એ��ટિવટીઝ’ ચાઈ�ડ-બથ�મા� પ�રણમતી
િગજુભાઈનુ� િવઝન તો બહ� િવશાળ હતુ�. તેમનો ઉદે�ય ફ�ત હતી. બાળકો તોફાન ક� અવાજ શુ� કામ હોય છ�. એ આપણા સમાજની સૌથી મોટી વ�તા છ� ક� પેરે�ટ
બાળકોને રાø રાખવાનો નહોતો. તેમનો ઈરાદો બાળકોના મા�યમ �ારા કરે છ�? તેઓ આપણી વાત ક�મ નથી માનતા�? તેઓ કઈ રીતે બનવા માટ� ફ�ત પુ�ત હોવુ� જ�રી છ�, સમજદાર નહીં. ર�તા
�
�
વાલીઓને ક�ળવણી આપવાનો હતો. િગજુભાઈ એ વાત �પ�ટ રીતે ýણતા િવચારે છ�? અને એ રીતે શુ� કામ િવચારે છ�? િગજુભાઈએ �યારે પર ચાલતા અý�યા લોકોનો øવ ન ýખમાય, એ માટ� �ાઈિવ�ગ
હતા ક� ફ�ત Ôલોને ચાહવાથી કશુ� જ નહીં થાય. બાગમા ખીલેલા પુ�પોની આ બધા ��ોના જવાબ આપવાની શ�આત કરી �યારે પેરે��ટ�ગ- લાઇસ�સ ફરિજયાત હોય છ�, પણ આપણા જ બાળકનો �ે�ઠ ઉછ�ર કરી
�
�
ે
�
�સ�નતા ટકાવી રાખવી હશ, તો સૌથી પહ�લા માળીમા મા��વ ઉગાડવુ� જગત અવાચક બની ગયુ�. શકીએ, એ માટ� પેરે��ટ�ગ-લાઇસ�સ જ�રી નથી હોતુ�. એક øવને જ�મ આપી
�
પડશે. જેમને ખરા અથ�મા� Ôલો સાથે િન�બત હોય છ�, તેઓ સૌ�થમ માળી ‘તારે મારી વાત માનવી જ પડશે’, ‘હ�� કહ�� એમ જ થશે’, ‘નીચે બેસ, દેવાની લાયકાત દરેકમા� હોય છ�, પણ એને ઉછ�રવાની �મતા અમુકમા� જ અને
સાથે િમ�તા કરે છ�. નહીં તો એક ફડાકો પડશે’ જેવા ઓનરિશપના ચાલી રહ�લા આત�કવાદની એટલે જ આપણી આસપાસ અન�ત સુધી િવ�તરેલી સામાિજક સમ�યાઓ,
બાળકોની નજરમા� હીરો બની ગયેલા િગજુભાઈએ સભાનતાપૂવ�ક એ વ�ે િગજુભાઈની વાતો �ા�િતકારી હતી. બાળકો પર હાથ ઉપાડતા, ýહ�કમી અપરાધો અને અ�યાચારો છ�.
વાતની કાળø લીધી ક� તેઓ મા-બાપની નજરમા� િવલન ન બની ýય અને ચલાવતા ક� મન ફાવે એ રીતે વત�તા� મા-બાપની સામે િગજુભાઈની િશ�ણ કાશ, આપણે આવનારી પેઢીનુ� ભિવ�ય બદલી શકીએ. િગજુભાઈની
માટ� જ, તેમણે માળી સાથે િમ�તા શ� કરી. પ�િત એક એવુ� અિહ�સક, સુખદ અને મજબૂત �દોલન હતુ� ક� જે આવનારા વાતો, િવચારો અને પુ�તકો આજે પણ એટલા જ સુસ�ગત અને �તુ�ય છ�.
બાળકોના� માતા-િપતા સાથે સ�વાદ શ� કયા�, પ��યવહાર શ� કય�. સમયમા� બાળ-ઉછ�રની પ�રભાષા બદલી નાખનારુ� હતુ�. આપણા� બાળકોના િવકાસ અને ઉ�જવળ ભિવ�ય માટ� તેઓ હ�મેશા આદશ�
�
વાલીઓને સ�બોધી પુ�તકો લ�યા�, સભાઓ કરી, સરઘસ કા�ા�. િગજુભાઈ ‘બાળકોને �યારેય મારશો નહીં’, ‘એમને ડરાવશો નહીં’ જેવા અને પથદશ�ક રહ�શે.
અનુસંધાન
માયથોલોø બાળપણથી અમે બોલતા� આ�યા� છીએ ક� ‘વારતા રે વારતા, ભાભો ઢોર
શ��ના મલકમા� ચારતા... અરરર માડી!’
�
એ જ સાચો �ેમ હોય છ�. વધારે સા�ક�િતક િવચારસરણીઓ મુ�ય �વાહનો િગજુભાઈ, તમે વાતા કહીને ઢોર જેવા માણસોને ચારવાનુ� સ�ય કાય�
કા�ય સ�િ�’ એમની િવવેચના - સગ�શ��તનો પયા��ત પ�રચય કરાવે છ�. િહ�સો બની ગઇ. વધારે �પ�ટ િવચારસરણીઓ ગુ�ત અને પ�રિધય આરં�યુ� હતુ�. ઉપયુ��ત ýડકણામા� એક છોકરો રીસાયો હતો �યારે અ�યારે
ે
�
} ‘ભણકારા- ��થમાળા’ 1-2-3મા� એમની મોટા ભાગની કિવતા �દોલનોનો િહ�સો બની ગઇ, જેમા� રાધાને પોતાની �વત��તા માટ� તો બાળકથી જ વાતા રીસાઈ ગઈ હોય એવુ� લાગે છ�. એકલતાની કોઠી રીતસર
�
સ�િચત છ�. ‘�હારા સોનેટ’મા� અનેક િવષયો પરના� સોનેટ કા�યો છ�. �ેમ, અપાર સ�માન આપવામા� આવતુ� હતુ�. ક��ણ રુ��મણી સાથે લ�નથી અને બાળપણ પર પડી છ�. િગજુભાઈ મદદ કરવા ફરી પધારો. બ�ા પાટી� રાડ તો
�
�ક�િત, વાધ��ય અને કિવતા િવશેના� એમના� સોનેટોમા� શુ�કતા અને લ�ન િવના રાધા સાથે બ�ધાયેલા હતા. આમ પણ આ િવચારસરણીઓએ પાડ� છ�, પરંતુ મ�મીઓ વો�સએપમા� �ટ�ટસયા�ામા િબઝી છ�.
�
�
િવચારભાર મયા�દા બને છ�. ýક�, ‘�ેમનો િદવસ’મા� ઉ�મ કિવતા મળ� રાધાને દેવી મા�યા� જે લ�ન િવના ક��ણ સાથે અને લ�ન �ારા અયાના સદી પહ�લા તમે ��ેø, મરાઠી, બ�ગાળી અને પ�ýબી બાળવાતા�ઓના
�
�
છ�. દા�પ�ય �ેમના� બેનમૂન સોનેટો બ. ક. ઠા.નુ� યાદગાર અપ�ણ છ�. (િવિવધ લખાણોમા� એમનુ� નામ અલગ અલગ છ�.) સાથે બ�ધાયેલા હતા. ý અનુવાદ અમને આ�યા હતા. અફસોસ, આજે અમે ગુજરાતના� દરેક બાળક
�
�
‘આરોહણ’ જેવા દીઘ� કા�યમા િચ�તન કદીક આ�વા� ક�ાએ પહ��યુ� પણ આપણે લ�નનો શા��દક અથ� લઇને તો આપણી શુ�તાવાદી લાગણીઓને સુધી તમારી વાતા�નો ભાવાનુવાદ પણ નથી પહ�ચાડી શ�યા. પરંતુ તમે
છ�. ઠ�સ પહ�ચી શક� છ�. અમારી ઉપર રાø રહ�ý.
ુ�
�ક�િતનો ýદુ અને કા�ય-�સવની �ણને વણ�વતુ� સોનેટ ‘ભણકારા’ રાધાએ ક�વા દેખાવ છ�, તે દરેક ભ�ત પર આધા�રત છ� એટલે ક� રાધાના ગુજરાતના� બાળકોની દયા ખાý. આ લખાઈ ર�ુ� છ� �યારે ગુજરાત
�
�
આપ�ં �થમ સોનેટ કા�ય છ�. એની ચાર પ���તઓ માણીએ: જે ભ�ત છ� તેઓ રાધાને પોતપોતાની નજરે િનહાળ છ� : જેમ ક�, મુ�પલનીએ સરકારે દર પ�દર નવે�બરે તમારા જ�મિદવસને ‘બાળવાતા િદન’ તરીક�
‘આઘે ��ા� તટધુમસ જેમા �ુમો નીંદ સેવે, ýયા, �વકીયોએ ýયા, પરકીયોએ ýયા અથવા જેમ સહિજયોએ ýયા. આ ઊજવવાનુ� ýહ�ર કયુ� છ� તે બદલ તમે સૌને આશીવા�દ આપý. િગજુભાઈ,
�
�
�
�
�
�
ે
વ� �વ�ને �દુ મલકતા શા�ત રેવા સુહાવે…’ બધાએ રાધાને પોતપોતાના ���ટકોણથી ýયા. ýક� આ તમામમા�થી કોઇ રાધા લવ યુ લોટ! િમસ યુ એવરી ડ�! તમારા પુનજ��મની ��ા લઈને બેઠ�લો તમારો
�
�
�
‘નમ�દા નદી, �ા�દની રાત… ને હો�ીમા કા�યનાયક : કા�ઠાના ધુમસમા � �ગે ક�ઇ નથી કહ�તા, પણ તેમની િવચારસરણી øવન અને સમાજ ��યેના આøવન િવ�ાથી� સા�ઈરામ…’
�
ઝા�ખા ��ો : ýણે �વ�નિવહાર! આછા� મલકાતા હાલતા મોý પર નાવ ધીમે આપણા ���ટકોણ �ગે ઘ�ંબધુ� કહી ýય છ�. �
�
�
�
ધીમે ડોલતી ચાલ છ�…’ માનસ �શ�ન
ે
�
મ�દા�ા�તા ��દનો ýદુ બ. ક. ઠા.ના� આ �ણ સોનેટોમા માણવા જેવો લાઈટ હાઉસ
��: 1. ‘�ેમની ઉષા’, 2. ‘જૂનુ� િપયેરઘર’, 3. ‘વધામણી! ��વી બ. ક. ક�ઈ આ�યા� જ નથી. એક લ��કની હતી, એ તો �ૂટી પર હતી. એ ક�ઈ િવ�ન ન
ઠા.નો િ�ય છ�દ- અગેય અને િવચાર મૂકવાનુ� મા�યમ! એ છ�દમા� રચાયેલુ� મનની મજબૂતીની જ�ર પડ� છ� એટલે જ સૌ �થમ પોતાને માફ કરવાનુ� શીખી કહ�વાય. આપણે એરપોટ�મા� ઊતરીએ ને આપ�ં ક�ટમ ચે�ક�ગ થાય, એ ક�ઈ
‘મોગરો’ સોનેટ પેઢીઓએ મા�ય છ�. ‘વધામણી’મા� �સૂિત માટ� િપયેર લેવાથી બીýને માફ કરવાની િહ�મત ક�ળવાય છ�. આથી �મા તમારી ýતને આપણો િવરોધ નથી કરતો. એ એની �ૂટી છ�. જે ક�ઈ િવ�નો આ�યા� એ રાવણે
ુ�
આવેલી નાિયકા પિતને પુ�જ�મની વધામણી આપે છ�. દા�પ�ય�ેમનુ� બેનમૂન અથવા અ�ય લોકોને એક ભેટ હોઈ શક� છ�, એ તમને કશીક સાથ�ક વ�તુની લ�કામા�થી મોક�યા� જ નથી, આકાશના દેવતાઓએ જ મોક�યા�! એમ ભજનમા�
સોનેટ ખૂબ �િસ� છ�: �ા��ત હોઈ શક� છ�, સાથે જ એ એક એવી ગુણવ�ા હોઈ શક� છ� જે મજબૂત જે િવ�નો આવે છ� એ દુરાચારીઓ નથી આપતા�, �યારેક-�યારેક કહ�વાતા
‘�હાલા મારા િનશિદન હવે થયા ���ા તમારી, સ�બ�ધ ક�ળવવા માટ� પાયાની �ટ સમાન બની રહ� છ�. તથાકિથત એવા� સુરી ત�વો જ િવ�નો કરતા� હોય છ�! અને એવા� િવ�નોના
આવો, આપો પ�રિ�ત �તીિત બધી િ��હારી! કહ�વાય છ� ક� આશા �ચે ઉડાન ભરવાની પા�ખો આપે છ� તો �મા એ છ� જે સમયે સાધક� આગળ વધતા� રહ�વુ�, ભજન ગાતા રહ�વુ�, ભજન લખતા રહ�વુ�
�
મીઠી વાતો: �ણયી નયનો ��તાલાપ લાવો…’ જમીન પરથી ઉપર ઊઠવા મદદ કરે છ�. આથી જ �માને હ�મેશની એક �ે�ઠ અને કા�ઈ ન આવડ� તો ભજન સા�ભળતા રહ�વુ�.
�ણયøવન એટલે દા�પ�ય! કિવ વા�તવની ભ�ય પર ઊભા રહીને �થા તરીક� િવકસાવવી ýઈએ. ‘ભજન’નુ� રોકડ�� પ�રણામ આવે. યોગનુ� પ�રણામ પછીથી આવે; એ
આપણને સુખ-દુ:ખ અને øવનની ગિત સમýવે છ�. �ય��તક���ી, આવે ક� ન આવે, ક�ટલાયે યોગીઓ ��ટ થતા હોય છ�. ભજન તો એ જ
��ાવ�થા અને કિવતા િશ�ણ િવશેના� સોનેટમા� શુ�કતા છ�, પણ િવચાર સા�ઈ-ફાઈ પળ� આપણને આન�દ આપે. આપ�ં માથુ� ડોલી ýય, આપણો મા��લો ઝૂમી
�ાણવાન છ�. ýય. ક��ણમૂિત�ના શ�દોમા� કહ�� તો, ‘પાથલેસ પાથ’, માગ�મુ�ત માગ�. એનુ�
‘િનશાનચૂક માફ : નહીં માફ નીચુ� િનશાન’ જેવુ� પ���તસૂ�ત આપનાર ભાષા�તર થવા પા�યુ� છ�. (ભલે ગુજરાતના તમામ િશ�કોને એ વા�ચવાનો નામ છ� ભજન અને બીø બધી સાધનાને સ��દાય હોય, પણ ભજન કાયમ
આ પીઢ કિવ-િવવેચકનુ� મુ�બઈ ખાતે 1952મા� બીø ý�યુઆરીએ અવસાન સમય નથી મ�યો. અડધાને કદાચ રસ નથી અને અડધા સવ� અને ઓન પેપર િબનસા��દાિયક હોય છ�. એને કોઈ સ��દાય હોતો નથી.�
થયુ� હતુ�! કાગિળયા� આપવામા� િબઝી છ�.) (સ�કલન : નીિતન વડગામા)