Page 18 - DIVYA BHASKAR 070921

Friday, July 9, 2021 | 18

°©ɉ ધુ ખીણ સ�યતાનો િવશાળ �યાપ-�ે�ફળ, 5000 વ�� પૂવ� ધોળાવીરા િવદેશ-�યાપારનુ� મોટ��મથક હતુ�, લોથલ ��દરે જેટી નગરોનો વેપાર-વણજ છ�ક અોમાન અને ઇિજ�ત સુધી
અેની વ�તી અને સા��ક�િતક અેકતા જેવા
િવકસેલો હતો. જે મહ�ંશે ધોળાવીરાથી વહાણ મારફતે
ક�ટલાક લ�ણોની સ�િ��ત ચચા� પછી ફરી નøક પાણી રોકવા દરવાý હતા તો સુરિ�ત ગોડાઉનો પણ ખરા �યા પહ�ચાડાતો. ઇિજ�ત અને હડ�પીય કનેકશનની અેક
�
ધોળાવીરાની વાત કરીઅે. નગરઅાયોજન, જળ રસ�દ વાત �ો. ધવલીકરે અે કરી હતી ક� ઇિજ�તના
અહીંથી ઇિજ�ત અને મેસોપોટાિમયા ક� અોમાન સુધી ગુજરાતી વેપારવણજના� નામે અોળખાતો રંગ ચડાવાતો અે મા� ભારતમા� જ
�
�યવ�થાપન અને પ�થરના બા�ધકામ �ે� અ�ય હડ�પીય
ુ�
મમીને જે કાપડ વીંટાડવામા અાવત અેના પર ઇ��ડગો
ે
ુ�
નગરોથી અલગ તરી અાવત આ શહ�ર ખરેખર તો
ઉપલ�ધ હતો. ગળીનો અા રંગ ધોળાવીરાથી િનકાસ
અાયાત-િનકાસનુ� મોટ�� બ�દરીય �યાપારી મથક હતુ�.
મળ�લા માટીના પા�ોયે હડ�પીય હોવાનુ� �કાશમા અા�ય
�
વહાણવટા મારફત વેપારવણજ ફા�યોÔ�યો હતો. અે થયો હોવાનુ� અનુમાન છ�. અા ઉપરા�ત, ઇિજ�તમા�થી ુ�
રીતે ýઇઅ તો, મા�ડવીના વહાણવટાના ક� ગુજરાતની છ�. બાજરો અને જુવાર પણ હડ�પીયો ઇિજ�તથી લા�યા
ે
�યાપારી પરંપરાના મૂળ િસ�ધુ ખીણ સ��ક�િતમા�થી મળ� છ�. મૂળ િસ�ધુ સ��ક�િતમા� �� હોવાનુ� અનુમાન છ�.
ધોળાવીરા સાઇટના મહાઉ�ખનનના �ણેતા ડો. પુરાત�વિવદ ડો. પુિલન વસાઅ પોતાની પુ��તકામા�
ે
રવી��િસ�હ િબ�ત ક�છની મુાલકાત વખતે તેમ જ અ�ય લોથલ બ�દર િવશ અાપેલી માિહતી અનુસાર �યા નદી
ે
�
�થળ� �વચન કરતી વખતે િસ�ધુ સ��ક�િતના સમયના ર�તે ખ�ભાતના અખાતમા�થી આવતા વહાણો માટ� અેક
ે
વેપાર ધ�ધા અને લોકøવન િવશ િવચારો �ય�ત કરતા સુ�દર ગોદી હતી. ભરતી વખતે અા ગોદીમા� ખૂબ જ
ર�ા છ�. તેઅો માને છ� ક� િવશાળ દ�રયા �કનારો હડ�પીય પાણી ભરાતા તેથી પાણીને રોકવા દરવાýયે હતા. 50થી
લોકો માટ� મુ�ય અાકષ�ણ હતો. અેના �કનારા પર નાની- 60 ટનની �મતાવાળા 25-30 વહાણ ના�ગરી શક� અેવી
મોટી વસાહતો હડ�પીય લોકોઅે �થાપી હતી. ક�છમા� �યવ�થા હતી. બ�દર પર ઊતરતા માલને સાચવી રાખવા
ધાતુ ક� બીý કોઇ કાચો માલ ઉપ�ધ ન હોવા છતા � ગોડાઉનોયે હતા. નેિવગેશનના અાજના જેવા સાધનો
ુ�
ધોળાવીરા જેવુ� મહાનગર તેમણે વસા�ય તેની પાછળ અે સમયે નહોતા. છતા અાંતરસૂઝ અને અાકાશના
�
મુ�ય ઇરાદો અાયાત-િનકાસનો હતો. પા�ચ હýર વષ� તારાઅોની મદદથી ખલાસીઅો દેશદેશાવરની સફર
�
પહ�લા બલુિચ�તાન, ઉ�ર ગુજરાત અને રાજ�થાનથી ખેડતા.
અમુક ધાતુઅો લાવી, �ોસેસ કરી હડ�પીય લોકો ખેતીવાડીને સ�બ�ધ છ� �યા સુધી િસ�ધુકાળમા ઘ�,
�
�
મોતીની માળા જેવી વ�તુઅો બનાવતા અને અોમાન જુવાર, બાજરી, જવ, કપાસની ખેતી થતી. લોકો
ે
સુધી મોકલતા. મા�સાહાર કરતા. ડો. વસાના જણા�યા અનુસાર,
અરે! માટીના વાસણની પણ �યા િનકાસ કરાતી. �ાણીઓ પાળવાની �થા એ સમયે હતી. લોકો ગાય,
�
માટીકામ ઉપરા�ત, ભરતકામ અને શ�ખનો ઉ�ોગ પણ ભ�સ, બકરી, ડ��ર જેવા �ાણી પાળતા, પણ ઘોડાના
અહી િવક�યો હતો. માટીકલા ક� ક��ભાર કાૈશ�ય ઊડીને અવશેષ �યા�યથી મ�યા નથી. લાકડાનો ઉપયોગ છ�ટથી
ં
અાંખે વળગે તેવુ� હતુ�. જુદી જુદી હડ�પીય વસાહતો દરવાý, બારી, રાચ-રચીલા બનાવવામા થતો. ધાતુના
�
અેકમેકથી સ�કડો નહીં હýરો �ક.મી. દૂર હોવા છતા � ઉપયોગમા� મુ�ય તા�બુ હતુ�. ચા�દી જૂજ વપરાતી. સીસ ુ�
માટીના વાસણો-પા�ોની સાઇઝ અેના અાકાર અને અને સોનુ� પણ ભા�યે જ વપરાતુ� કારણ ક� આ બધી ધાતુ
ગુણવ�ા સવ�� સરખા રહ�તા. ચો�સ �ટા�ડડ� બધે જ બહારથી આવતી.
જળવાઇ રહ�તુ�. માટીની પકાવટ, સાઇઝ અને અાકાર �સા�� ક�� છ��લે એક રસ�દ વાત. અગાઉ ઉપ�હ તસવીરો
ýણે બધુ� અેક જ �થળ� બ�યુ� હોય અેવુ� લાગે. માટીના જેવી કોઇ સગવડ નહોતી અને સાધનો ટા�ચા હતા �યારે
િવિવધ પા�ો માટ� ýણે અેક�પોટ� �વોિલટી ચો�સ ઉપલ��ધ અને િવશાળ દ�રયા�કનારો કીિત� ખ�ી ની ખાસ �યવ�થા કરવામા� અાવી લોકøભે ક� ક�ઠ પરંપરાના આધારે અવશેષોના �ધાણ
કદ અને અાકારની િનધા��રત કરેલી હતી. તોલમાપના દેશી-િવદેશી �યાપાર માટ� અનુક�ળ હતી. ક�શળ �યાપારી �િ� ધરાવતા મ�યા છ�. દા.ત. પા�ક�તાનનુ� મ�હ�ý ડ�રો એટલે ��યુ
ં
વજિનયા� અને લ�બાઇ-પહોળાઇ માપવાની Ôટપ�ી જેવા� હોવાથી હડ�પીય લોકોઅે અહી જુદી હડ�પીય લોકોઅે લોથલમા� પોતાના પામેલાઓનો ડ�રો. તો ક�છમા� ક�રણ નøક એક ટીંબો
ુ�
સાધન પણ અહીંથી મળી અા�યા છ� તે હડ�પીય લોકોની જુદી વસાહતોનુ� િનમા�ણ કયુ� હતુ�, જેમા� માલનુ� ઉ�પાદન કરતુ� ક��� �થા�ય હતુ� શહીદગઢ તરીક� ઓળખાય છ�. અહી ઉ�ખનન થયુ� અને
ં
વજન-કદની ýણકારીની સા�ી પૂરે છ�. ધોળાવીરા જેવા શહ�ર ઉપરા�ત કાનમેર, અને તૈયાર માલના સ��હની �યવ�થા બીý આરંભે જ નવી માિહતી બહાર આવી. દા.ત. રાજભવન
�
પૂણેની ડ��ન કોલેજ સાથે સ�કળાયેલા પુરાત�વિવદ લોથલ, ક��તાસી અને નાગે�ર જેવા નાના નગરોનો સુરિ�ત નગરોમા� કરી હતી. અાનો મતલબ અે થયો નøક દફન કરાયેલી �ય��ત બેઠ�લી ��થિતમા હતી, પણ
�ો. અેમ.જે. ધવલીકરે ભુજમા� �વચન કરતા� જણા�યુ� સમાવેશ થાય છ�. અા દરેક નગરોમા� કાચા-પાકા ક� સુરિ�ત ગાેડાઉન �યવ�થા તેમણે િવકસાવી હતી. પછી કામ બ�ધ થયુ� તે હજુયે ચાલ થયુ� નથી. ક�છમા� અ�ય
ુ
હતુ� ક� સાૈરા�� અને ગુજરાતમા� કાચા માલની પુ�કળ માલનો સ��હ કરવાની અને અેના ર�ણની (�ક�લા) જેમા� વોચટાવરો હતા. અા તમામ દ�રયાકા�ઠા પરના ક�ટલાયે �થળ� આવુ� જ થયુ� છ� એની વાત ફરી �યારેક.
અનુસંધાન
ગુજરાતી સાિહ�ય પર ગા�ધીøનો �ડો અને �યાપક �ભાવ પ�ો હતો. પશુઓનો ઉછ�ર અને હ�યા મુ�ય�વે અમે�રકા, ક�નેડા અને રિશયામા થાય છ�.
�
સમયના હ�તા�ર ગા�ધીના િવચારપ�ો-હ�રજનબ�ધુ-ય�ગ ઈ��ડયા વગેરે �ારા ગા�ધીિવચાર ઘેર- પેટા સ��થા કહ� છ� ક� હાલમા જ અમે�રકા, ડ��માક� અને બીý ચાર દેશોના
�
ઘેર પહ�ચેલા. િમ�ક ઉછ�ર ફામ�મા� કોરોના વાઈરસ ફાટી નીકળ�લો. િમ�ક આિદ પશુઓને
સુધારાના ઓઠા હ�ઠળ શ�આતથી ક�ટલા�ય આમુખ�યારી પગલા� લેવાયા છ�. આ�મકથા-સ�યના �યોગો-1926મા� �ગટ થઈ એ જ વષ� ધૂમક�તુ ગીચોગીચ સા�કડા� પા�જરા�મા� પૂરી ઉછ�રવાથી એમની ક�દરતી હાજતો યો�ય
�
�
બ�ધારણના માગ�દશ�ક િસ�ા�તોની અવહ�લના થઈ છ�. ભારતીય સ�સદના ‘તણખા’ મ�ડળ-1ની વાતા�ઓમા� ગામડ�� લઈ આવેલા. ગા�ધીિવચારનો રીતે થતી નથી અને એવી દશામા મરણતોલ રોગો પુરબહારમા� ફ�લાય છ�.
કાય��ે�ને ટ��કાવાયુ� છ�. ક���-રા�ય સ�બ�ધોમા� ભારતના કોઈ પણ �દેશ કરતા� �ભાવ એવો ર�ો ક� 1925થી 1940ના સમયગાળાને ગુજરાતી સાિહ�યના તેવા રોગો ફ�લાતા અટકાવવા ડ��માક�ની સરકારે તે દેશની દોઢ કરોડ િમ�કની
�
�
�
કા�મીર ઘ�ં પડાવે છ�. ઉ�છ��ખલતાથી વત� છ�. ઈિતહાસમા ‘ગા�ધીયુગ’ને નામે ઓળખાવવામા આ�યો. વસતીની સરેઆમ કતલ કરવાનુ� ýહ�ર કયુ� છ�.
�વત�� અને લોકશાહી દેશના સ�િવધાનમા� તેની �ýની મહ�વાકા��ા અને ઉમાશ�કર-સુ�દર��ની કિવતા-વાતા�મા� એ �ભાવ �પ�ટ છ�. ઉýનુ� ફર ઉ�ોગ ઉપરા�ત હ�સ, બતક ક� રાજહ�સની પીઠ ક� પા�ખોના� પીંછા �
�
સમજદારીનુ� �િતિબ�બ પડ� છ�. કા�મીર સાથે સ�બ�િધત 370મી કલમની દા�તાન ‘િવ�શા�િત’ એનુ� �થમ ઉદાહરણ છ�. તવ�ગરોના� મુલાયમ ઓશીકા� ને પથારીઓ બનાવવામા વપરાય છ�, અને તે
�
સાવ િનરાળી છ�, જે કા�મીરના રાજકારણથી મા�ડીને ભારત સાથેના િવલય ‘િવશાળ જગ િવ�તારે નથી એક જ માનવી માટ�ના� ‘ફામ�’મા� સા�કડા� પા�જરા�મા� આ પ�ખીઓને મોટા� કરી ઘેટા�ના� ઊનની
�
લગીની બાબતો સુધી દોરી ýય છ�. પશુ છ� પ�ખી છ� પુ�પો વનોની છ� વન�પિત.’ માફક øવતેøવ એમના� પીંછા ખ�ચી લેવાય છ� ને બીý વષ� ફરી તે જ ઘાતકી
�
એ તવારીખનો ચહ�રો ત�ન �પ�ટ છ�. આપણે �યા�, ક�વી અને ક�ટલી ભૂલો ગા�ધી�ભાવે સાિહ�યમા ગામડ�� આ�યુ�, દેશદાઝ �ગટી, સાદી ને અથ�વાહી �થાથી પીંછા�નો નવો ‘પાક’ લણી લેવાય છ�. જય ગ�ડ, જય ગ�ડ, જય
�
કરી હતી અને કરી ર�ા� છીએ, તેનો જ આ દ�તાવેજ છ�. આ ભૂિમકા એ ભાષામા વાતા-નવલ-િનબ�ધ લખાવા મા��ા. ‘હ�� માનવી, માનવ થા� તો ગ�ડ દેવા!�
�
�
સીમા�કન નયા કા�મીરની િદશા તરફ �યાણ છ�. ઘ�ં’ વગેરે �ારા માનવતા-�ેમ-કરુણાની વાત ઝીલાઈ.
‘ક�યાણયા�ી’ જેવા દીઘ� કા�યમા ગા�ધીને વણ�વતા �તે કિવ કરસનદાસ ડણક
�
દીવાન-એ-ખાસ માણેક કહ� છ�:
�
‘કા�યનુ� સ�ય છો બાપુ! સ�યનુ� કા�ય છો તમે વધારે લા�બો �કનારો હોવા છતા અને ઉ�રીય ભારતના ��ોિગક િવ�તારોથી
ે
આગાહીઓ કરનારની સામે કાયદાકીય પગલા� લઈને એમને જેલ ભેગા� કરી ઝ�ખતી કા�યને સ�ય : સ���ટ આ આપને તમે.’ ભૌગોિલક રીતે ગુજરાત, મુ�બઈ કરતા નøક હોવા છતા, િવશાળ બ�દરોના
�
દેવામા આવે! હમણા�ના સમયમા� તો દેશના નામી �યોિતષીઓ પણ કોરોનાની અભાવ, સમ� ભારત માટ�ના આયાત-િનકાસના ધ�ધા પરની મોનોપોલી
ે
�
�
આગાહી કરવાથી દૂર રહ� છ�, �યારે કોઈપણ ઐરોગૈરો સમાચારમા પોતાનુ� નીલે ગગન ક� તલે મુ�બઈ પાસે જ રહી છ�. ýક� �યાર બાદ મુ��ા ખાતે મહાકાય બ�દર પણ બની
નામ ચમકાવવા ઠોકમઠોક કરતો રહ� છ�! ગયુ�, પરંતુ જવાહરલાલ નેહ� પોટ� ટિમ�નસ ક� �હાવા-શેવા જેવા મુ�બઈના
સામા�ય માણસ તો સમ�યા, પરંતુ સરકારમા� ઉ� હો�ા પર બેઠ�લા પણ જૂનવાણી છ�. બ�દરોને ટ�ર આપી પિ�મ કા�ઠાના ધ�ધા પર ગુજરાતનો ઈýરો �થપાય તે
�
આવી જ આગાહીઓના ભરોસે પોતાના િનવેદન તૈયાર કરાવતા હોય છ�. જે ઇઝરાયેલ ઉપરા�ત ગયા વષ� �ા�સે િમ�ક ઉછ�રના� ફામ� ઉપર �િતબ�ધ માટ� આ �ે�મા મહા-બ�દર ગુજરાતના આિથ�ક િહત માટ� ખૂબ ઉપયોગી થઇ
રીતે અમદાવાદથી મુ�બઈ Óલ �પીડમા� જતી મોટરને ભ�ચ નøક જ અક�માત મૂ�યો; તે પછી ડ��માક�ની ‘કોપનહાગન ફર’ નામે દુિનયાની સૌથી મોટી ફર શક�. વળી, ચીન �ારા �ીલ�કાના હ�બનટોટા બ�દરને હ�તગત કરી અને સમ�
થશે એવી આગાહી કરવાનુ� શ�ય બને નહીં એ જ રીતે કોરોનાની �ીø વેવ િનલામની ક�પનીએ ýહ�ર કયુ� ક� ડ��માક�મા� ફર િવરોધી �દોલનથી �ેરાઈને દિ�ણ એિશયા િવ�તાર માટ� સુર�ાની સમ�યા ઊભી કરાય છ�.
કઈ તારીખે આવશે અને કયા િદવસે એ સમા�ત થશે એ કહ�વુ� નયુ� બેવક�ફી જ તે ફરનો વેપાર સ�ક�લી લેવાની છ�. કદાચ આ જ કારણે ભારત સરકાર ચાહ ક� �વદેશી અને �થાિનક ક�પનીઓ
�
નહીં ગુનાિહત પણ છ�!� યુનાઇટ�ડ �ક��ડમે 2003મા� ફર ઉછ�ર ઉપર �િતબ�ધ મૂ�યો, તેમજ જ આ �ોજેકટ પૂરો કરે ક� પછી ભારતને મદદ�પ થતા હોય તેવા િમ� દેશોની
બે��જયમ, �ોએિશયા, નેધરલે�ડ, નોવ� અને ઓ���યા જેવા યુરોપીયન ક�પનીઓ �ારા જ આવા �ોજે�ટ હાથ ધરાય.
શ�દના મલકમા� દેશોમા� કોઈ ને કોઈ �વ�પે ફર ઉ�ોગનો અ�ત થઈ રહ�લ છ�. ýક� આ બધા ગૂ�ચવાડાઓ ઉક�લવા માટ� ઉમરગામ નøકના જ અને
ફરના પોષાકોને લોકિ�ય અિભને�ીઓ તેમજ ગાયકોએ વખો�ા છ�, અને પયા�વરણીય રીતે ઓછા સ�વેદનશીલ િવ�તારોમા� જમીન હ�તગત કરી અને
અનુવાદ છ�! ર��કનનુ� ‘અનટ� ધીસ લા�ટ’ એમનુ� િ�ય પુ�તક છ�. ‘સવ�દય’ તેના �થાને િસ�થે�ટક ફરના પોષાકોને અપના�યા છ�. ફર પહ�રેલી મિહલાઓ બ�દર બનાવી શકાય, પરંતુ એ માટ� સરકાર અને �થાિનક લોકો વ�ે સ�વાદ
�
નામે એનો અનુવાદ એ કરે છ�. �યારેક મિણલાલ નભુભાઈની ‘અમર આશા’ ઉપર ભૂ�ડના� લોહીની િપચકારી મારીને �ાણી�ેમીઓએ િવરોધ દશા��યા છ�. સý�વો ખૂબ જ�રી છ�. આશા રાખીએ ક� ભિવ�યમા� આ િવ�તારમા પારસી
�
ે
ગઝલ િવશ ખુશ થઈને લખ છ� ખરા, પણ એમને તો ‘વોર એ�ડ પીસ’ જેવી અમે�રકાના ક�િલફોિન�યા રા�યમા� 2019ની સાલમા ફરનુ� વેચાણ ગેરકાયદેસર �ýના અ��ભુત વારસા અને �ાક�િતક સ�દય�ની ýળવણી થાય અને આ
ે
મહાન કથા ખપે છ�. ઠરાવાયુ� છ�. �ુમેઇન સોસાયટી નામે પશુક�યાણ સ��થા કહ� છ� ક� ફર ઉ�ોગના� િવ�તાર �વાસન માટ� પણ મશહ�ર બને.