Page 18 - DIVYA BHASKAR 070221

Friday, July 2, 2021 | 18

�
�
�
�
ે
ુ
ુ
�
ે
ે
ુ
ુ
�
�
ુ
િસધ ��ા નથી ��ા પણ અા ગજબની સા�કિતક હતી. આ �ગ સર�વતીન નામ તની સાથે ýડાય હોવા છતા અાજ �ચિલત
નામ તો િસધ ખીણન જ છ. તથી જ ક�છના ýણીતા પરાત�વિવદ ડો. પિલન
�
�
ુ
ુ
ે
�
�
�
ૂ
ે
ે
�
ુ
�
�
�
ૂ
માનવ સ��તા લા�િણકતા વસા અમ કહ છ ક િસધ સ�યતાનો ઉ�લખ સમયસચક છ, �થળસચક નથી.
�
�
�
ુ
િસધ �યા નથી �યા પણ અા માનવ સ�યતા પોતાની લા�િણકતા અનસાર
ુ
ુ
ે
�
�
ે
�
ે
ે
�
�
ે
�
�
�
ુ
ે
અનસાર િવકસી છ તથી ત ે િવકસી છ તથી ત િસધકાલીન સ�કિત છ. અન �થળ સાથ સબધ નથી. વધ ુ
ે
ૈ
ે
�
�
�
�
�
ૈ
�
ે
�
િસધકાલીન સ��કિત છ�. અન ે અન વચા�રક અકતા �પ�ટતા કરતા ડો. વસા કહ છ ક, અા સ�યતાના શહરો ભાગોિલક ���ટઅ ે
ુ
ે
�
�
�
ૂ
અકમકથી સકડો માઇલ દર હોવા છતા ત�કાલીન માનવોની સા�કિતક અકતા,
�
ે
ે
ે
�
�
ે
ે
ે
ૈ
�થ� સાથ સબધ નથી વચા�રક અકતા, શાસન પ�િતની અકવા�યતા અન �યાપક અાદાન-�દાનની
અકતા ��થાિપત થઇ હતી, ત અનો �વલત પરાવો છ. ડો. વસા તો અા
ે
ે
ુ
�
ે
�
ે
ે
�
ે
અકતા અન અકવા�યતાન અખડ િહ�દ�તાનની પ�રક�પનાનો પાયો માન છ.
ે
�
ુ
ે
ે
ુ
�
�
�
અા મા�યતાના સમથનમા તમણે લ�ય છ ક ‘સ�કત �ýનો (િસધ સ�યતા)
�
�
�
�
ુ
�
ે
નો અ�ત થયા પછી ભારતમા લગભગ અક હýર વષના �ધકાર યગ અાવ ે
�
�
ે
ુ
ે
ે
ે
છ જના િવશ ખાસ કોઇ માિહતી અાપણી પાસ ઉપલ�ધ નથી. �યાર પછી
�
�
છક ઇ.સ. પવ 300-400 પહલાના સમયથી ફરી પાછા �પ�ટ અિતહાિસક
�
ૈ
�
�
ૂ
�
ુ
�
પરાવાઅો મળવા માડ છ અન ફરી ચ�ગ�ત માયથી લઇ ગ�ત સા�ા�ય સધી
ુ
ુ
�
ુ
�
ે
�
ૈ
�
�
�
પન: અક િવશાળ અખડ ભારતની ક�પનાને સાથક કરવામા અાવી હોવાનો
ુ
ે
ે
�
ઇિતહાસ અાપણી પાસ છ. ભલ અ શહરોનો (િસધ ખીણના) �ત અા�યો,
�
ે
�
ે
ુ
ે
પણ અ �ý અન તની િવચારધારા, ધમ, કાશ�ય અન શોખ અ�ાિપ øવત
ૈ
ે
�
ે
ે
�
ર�ા છ.’ ટકમા, િસ�ધ સ�યતા અટલ અખ�ડ િહ�દ�તાન.
�
�
�
ુ
ુ
�
ે
ે
ુ
ૂ
મળ મ�ા પર પાછા ફરીઅ તો, િસ�ધ સ�યતાના 1400થી વધ શહ�ર ક �
ુ
ુ
ે
વસાહતોની પહચાન-ખોજ અ�યાર સધીમા થઇ ચકી છ. અા પકી 925 સાઇટ
ૂ
�
�
ૈ
ુ
�
�
ુ
�
ભારતમા છ. અામ છતા અા સાઇટો પકી મા� 3 ટકા �થળ ઉ�ખનન થય છ.
�
ૈ
�
�
�
�
ે
ુ
ે
�
ે
તોય જ કાઇ પરાવા મ�યા છ અ િવશાળ �માણમા છ અન અ સચવ છ ક �
�
ે
�
ે
ૂ
�
અા �ýઅ મિદરો બના�યા નથી, પરંત સય, ચ�, પવન, પાણી, અ��નની
ુ
ૂ
�
�
�
ે
ૂ
ૂ
્
્
ુ
પý કરતી હતી. �વ��તક, પશપિતનાથ, મહાદવની પýના િચ�નો મ�યા �
ે
ે
�
ે
ે
ૂ
છ. િલગપý અન મા�પýય થતી. સાપ અન પાણી પýઅ ખરી.
ે
�
ૂ
ૂ
�
ે
�
�
ટકમા, ડો. વસાના મત અાપણી અાજની ધાિમક મા�યતાઅો
�
�
ે
ે
અન ધમનો પાયો પાચ હýર વષ જટલો જનો છ. અહી અ ે
�
�
ં
ૂ
�
અસા� ક�છ પણ ન�ધવ ýઇઅ ક ધોળાવીરા વસાહત ઉ�ખનનના કણ�ધાર
�
�
ુ
�
ે
ે
ે
�
ડો. િબ�ત ઉપરાત ડો. અમ.જ. ધવલીકરે અા નગરની
રચના વદકાલીન વણ�યવ�થા સાથ સબધ ધરાવતી હોવાન � ુ
�
ે
ે
�
�
�
�
ળાવીરાની હડ�પન વસાહતનો મ�ો ચચતી વખત સમ�તયા 1971મા પા�ક�તાનનાય ટકડા થયા. અા દરિમયાન િવ�ાન કીિત ખ�ી અનમાન �ય�ત કરેલ છ. ýક અા અક અલગ ચચાનો
�
�
ે
�
ુ
ે
ુ
�
ુ
�
ે
�
ધો િસધ ખીણની સ�યતાના �યાપ અન અના કટલાક અાગવા � અન ટ�નોલોøઅ હરણફાળ ભરી છ. ઉપ�હ તસવીરોના િવષય છ. ુ ુ
ે
ે
ે
�
ુ
�
�
�
�
ે
�
�
�
ુ
ે
�
ે
ુ
�
�
લ�ણો �યાન લવા જ�રી છ. િવ�ની સાથી �ાચીન સ�યતાઅોમા
ે
સહાર ધરતીના પટાળ વાચવાન અાસાન બનતા િસધ ખીણના
ે
બાકી, િવ�કપી�ડયાની માિહતી અનસાર, ભારતના જદા
ૈ
�
ે
ે
ે
�
�
ુ
�
�
�
ે
ે
�
�
�
ે
�
ુ
�
ઇિજ�ત, મસોપોટાિમયા અન �ીø સાૈથી ચિચત ત અિવભા�ય ભારતની સકડો શહર અન વસાહતો શોધી કાઢવામા અા�યા છ. અની જદા રા�યોમા િસધ સ�યતાના શહરો શોધાયા છ અન ખોદકામ
�
�
ુ
ે
�
�
ે
ુ
ે
હડ�પા સ�કિત 5000થી 8000 વષ જની છ. અન િવ� સમ� ઉýગર �યાપકતા પર નજર કરીઅે તો, અ�યારના પા�ક�તાનના બલિચ�તાન થય છ, તમા સાથી મોખરે ગજરાત અન ગજરાતમા સાૈથી વધ ક�છમા �
ૂ
�
�
�
ે
ુ
ુ
�
ૈ
ુ
ે
�
ે
�
ુ
ુ
�
�
�
કરવાનો સપણ યશ િ��ટશ રાજને-��ýન ફાળ ýય છ. �ાચીન સ�યતા �ા�તના સતકાગ ડોરથી ઉ�ર �દશના અાલમગીરીપર સધી અન જ�મ- ુ છ. બીý નબર હ�રયાણા રા�ય અાવ છ, �યા રાખીગઢીમા મોટા પાય ે
�
ૂ
ે
ે
�
ૂ
ે
ે
�
�
ે
�
�
ધરબાયલી હોવાના �ધાણ મળતા િ��ટશ સરકારે 1861મા ભારતીય કા�મીરના માદા િચનાબ �કનારાથી મહારા��ના દાયમાબાદ સધીના �દાજ ે ઉ�ખનન થય છ. ગજરાતમા લોથલ, રગપુર, રોø, માલવદ, દસલ, �ભાસ
�
�
ે
�
ં
ુ
�
ુ
�
ે
ૂ
ુ
ુ
ુ
પરાત�વ િવભાગની રચના કરી હતી. અાખર 60 વષ પછી અટલ ક 1921મા � 15થી 20 લાખ ચો.�ક.મી.ના ��ફળમા િસધ સ�યતાનો પથારો હતો. પાટણ, ભગતરાવ, બટ�ારકા, કાજેતર, બાબરકોટ, લોટ��ર, કતાસી,
�
ે
�
ે
ે
�
�
�
ે
ે
�
�
�
�
ુ
�
ે
ુ
ે
ુ
ે
ે
�
દયારામ સાહનીના ન��વ હઠળ હાથ ધરાયલા ઉ�ખનનમા� હડ�પા બલિચ�તાન, િસધ, પýબ, ગજરાત, રાજ�થાન, મહારા��, હ�રયાણા અન ે રોજડી, વý�કા વગર, ક�છમા ધોળાવીરા, દશલપર (ગતલી), જની કરણ,
ે
ૂ
ે
�
�
ુ
ુ
ુ
ે
ે
ુ
�
�
ે
ે
િવ�તારમાથી �ાચીન શહરના અવશષ મ�યા, તો અ જ સમયમા મોહ-ý- પિ�મી ઉ�ર �દશના સીમાવતી �� સધી ફલાયલી અા સ�યતા ઇિજ�ત અન ે રાયણ, નવીનાળ, પબમઠ, િશકારપર, સરકોટડા, કોટડા ભડલી, ખીરસરા,
ે
�
�
�
�
ે
ે
ે
ે
ે
ે
�
�
ે
ે
�
�
ે
દડોમા� પણ રખાલદાસ બનøની ટીમ �ાચીન વસાહતના અવશષ પાધરા મસોપોટાિમયા કરતા િવશાળ ��ફળ ધરાવતી હતી. અની માનવવ�તીનો વગર, હ�રયાણામા રાખીગઢી, િભરડાણા, બનાવલી, કણાલ અન મીતાથલ,
�
ે
ુ
�
�
�
કયા. � �દાજ 50 લાખ કરતા વધ છ. � પýબમા રોપડ, બાડા અન સધોલ, મહારા��મા દાયમાબાદ, રાજ�થાનમા �
�
�
�
�
ુ
ે
ે
�
ુ
�
�
�
�
�
ુ
ુ
�
�
અામ, 1921મા અિવભા�ય ભારતમા અક અનોખી માનવ સ�યતાની નામકરણને સબધ છ �યા સધી મ�હ�-ý-દડો િવ�તાર િસધ નદી નøક કાલીબગા અન જ�મ-કા�મીરમા મા�ડાનો સમાવેશ થાય છ. િસધ સ�યતાન ુ �
�
ે
ૈ
ુ
�
ખોજ થઇ. સો વષ વીતી ગયા છ અ ખોજને. વીતલી અક સદીમા ભારતીય હોવાથી અન િસધ ખીણ નામ અાપી દવાય. ખોજ અાગળ વધતા ýણવા મ�ય ુ � સાથી �ાચીન શહર 2014મા હ�રયાણામા િભરડાણા ખાત શોધાય હત. ýક �
ુ
�
�
�
�
�
�
�
�
�
ુ
ે
ે
ે
ુ
ે
ે
ે
�
�
�
�
�
ુ
�
ે
ઉપખડ અનક ઊથલપાથલ ýઇ છ. 1947મા ભારતન િવભાજન થય અન ે ક સર�વતી તમ જ અ�ય નદીઅોના કાઠ અન મદાનોમા� અા સ�યતા �વતમાન નગરરચના સદભ સાૈથી વધ મહ�વ ધોળાવીરાન અપાય છ. �
�
ુ
ુ
�
ે
ે
ે
�
�
�
ે
�
ં
ુ
અનસધાન
ં
��ોરી પો���
���ના મલકમા � હીચકો
તમારી આગળ-પાછળ ફરશ, જયજયકાર કરશે. �વજનો પણ ýકારો આપે ે
ે
�
�
ે
ે
�
�
�
ુ
ે
બના�ય. શઠ �બાલાલ સારાભાઈની ખાનગી �કલમા ýડાયા. િશ�ક તરીક� �યાર આવા બગીચા આ�ય આપે છ. મને ખબર નથી ક તમ કયા �યવસાયમા �
�
ે
ં
ુ
ે
ે
�
�યાિત પા�યા. ચીનભાઈ બરોનેટની �કલ એમને માનથી તડાવલા. 1944મા � છો, પણ એવ િમ�વતળ રાખý જ �ત સધી સાથ આપે.’ ત પછી છલોછલ ણવ પાણી લઈન આ�યો. હીચકો થભાવી નરેશભાઈ �ણવ સામ ે
�
ે
ે
ે
ે
ે
ુ
ુ
ુ
�
ે
ુ
�
�
ે
ૂ
ે
ગજરાતી સાિહ�ય પ�રષદના �વીસમા અિધવશનમા સાિહ�ય િવભાગના ભરલા તળાવની પાળ તટી હોય તમ એમનો એકધારો વાક�વાહ ચાલતો � ýઈ ર�ા. �ણવ પોતાનો જ દીકરો હતો પણ બાપન �યાથી
ે
ે
�
�
ુ
ે
ે
ુ
�
�મખ થયા. ર�ો. આ�ોશ, િનરાશા અન અવગણનાથી ઘરાયલા ��ની પાસળીઓમા � ઓળખી શકવાનો હતો? બાર વરસ પહલા ઘર છો� એની
ે
�
ે
�
ે
�
ે
ં
�
‘પો�ટઓ�ફસ’ વાતાએ રા��ીય ક�ાએ કીિત અપાવી. 1953મા િદ�હી છપાયલો માણસ િચ�કારતો હતો. સાજ �ધકારમા ફરવાતી રહી! આગલી રા� આ જ હીચકા ઉપર િવશાખાની સાથ બઠા હતા. હમશા એ
�
�
ે
�
�
�
�
ે
�
�
�
ૂ
ં
આકાશવાણી પરથી એમણે એ વાતાન �સારણ કરેલ. એમના સજનલખનના હીચકાની ડાબી કોરે જ બસતા. જમણી તરફ િવશાખાની ગોદમા� �ણવ સતો
ુ
�
�
ુ
ે
ે
�
�
ૂ
�થોની સ�યા 80થી વધ છ. વાતાઓ: તણખા મડળ 1થી 4: ધમક�તની રાગ િબ��ાસ હતો. એ િદવસોમા �વામીøના �ભાવમા� આવીને સસાર છોડી દવાની ધન
�
ે
�
�
�
�
ુ
ૂ
ુ
�
વાતાઓ : 1થી 11 ભાગ, અિજત ભીમદેવ, ચૌલાદવી, આ�પાલી જવી સવાર થઇ હતી.
ે
ે
�
ે
ે
�
�
�
નવલકથાઓ, øવનપ�થ આ�મકથા, બાળ સાિહ�ય, િચતન, િવવચનના �થો ‘હ પરણીને મારા િ�ય ફોનની બટરી રોજેરોજ ચાજ કરીશ, મારા િ�ય આજે બાર વષ એ �વામીøના
�
�
�
�
ે
ે
�
ં
ે
ુ
�
સાથ ‘િજ�ાનન øવનદશ�ન’ વગર ન�ધપા� છ. � મોબાઇલન પાણીમા ક કચરામા નીચ પડવા નહી દ�, માકટમા બીý ગમે મોહપાશમાથી મ�ત થયા હતા. �વામીøન ે
�
�
ે
ુ
�
ે
�
ે
�
ે
ુ
ુ
ુ
ે
�
ુ
ધમક�તની સ�યાત વાતા ‘પો�ટઓ�ફસ’ આજે પણ ગજરાતી ભાવકોમા � એટલા સારા મોબાઇલ આવ, પણ એમના પર નજર નહી નાખ અન બીý ચલાઓન ઝડ મોટ� કરવામા રસ હતો એ
�
ૂ
ુ
�
�
ુ
ં
ુ
�
ે
ુ
ે
�
�
�
�
ુ
�
�
�
�
ચચાતી રહ છ. વાતાન મ�ય પા� છ કોચમેન અલી ડોસો. વહલી સવાર ે બધા મોબાઇલો મારા માટ મા-બહન ક ભાઇ/બાપ જવા ગણાશ. હ પર�યા � �ાન હવ લા�ય હત. ઘર તરફ પગ તો વળી
�
ે
�
�
�
�
ુ
�
િનયિમત, દીકરી મ�રયમનો કાગળ મળવવા પો�ટઓ�ફસ જઈન બસ છ. પછી મોબાઇલન િબલ હોય ક રીપે�રગ – બધો ખચ અથાત એનો øવનિનવા�હ ગયા પણ, સાર થય િવશાખા ઘરમા ન
ે
ે
�
�
�
ુ
ે
�
ુ
�
ુ
ં
�
ે
�
બધા એની મýક પણ કરે છ. યવાનીમા અઠગ િશકારી રહલો અલી ડોસો િનભાવવાની જવાબદારી ઉપાડીશ. હતી. અચાનક નજર ફિળયામા બાઇકના �
�
�
�
ુ
�
�
�
હવ બદલાઈ ગયો છ. કારક�નને સોનાની ગીની આપીને, છવટ કબર પર પ� મારો મોબાઇલ ગમે એટલો જનો ક �� થઇ ýય એનો સાથ કદીયે ટાયરના િનશાન ઉપર પડી. �મમા ખીટીએ
�
ે
�
�
ં
�
�
ૂ
�
ુ
ુ
ં
પહ�ચાડવા કહીને, ડોસો ચા�યો ýય છ. દિનયામાથી પણ! પો�ટમા�તર નહી છોડ. મરતા દમ સધી મોબાઇલન øવનસાથી માનીન વફાદાર રહીશ. લઘકથા કોટ લટકતો હતો. િવશાખા, નવા પિત સાથ ે
ે
�
�
�
ે
�
ુ
ુ
ે
ે
�
ે
ે
પોતાની દીકરીનો કાગળ મળવવા બચન છ �યાર અલીનો કાગળ આવ છ. જમ કોઇ ધાિમક કાય ક પýમા પિત-પ�નીએ સાથ બસવ પડ� એમ દરેક બાઈક ઉપર... એ ઊભા થયા, �ણવને માથ ે
�
ે
�
�
ૂ
�
ે
ે
ે
�
�
�
ે
ે
�
ૂ
ુ
પો�ટમા�તરને િપતાની લાગણી સમýય છ. અલીની કબર પર કાગળ મકવા શભ કાયમા મોબાઇલન સાથ રાખીશ. જમ એક પિત ક પ�ની પોતાના હમલ વ�ણવ હાથ ફરવતા એને પસા આપવા હાથ િખ�સામા �
ે
�
ૈ
�
�
�
�
ૈ
ં
�
�
�
ે
ૂ
ુ
�
ે
�
જવાન ન�ી થાય છ. અહી લાગણીન �કનારે માણસ મા� સરખા છ- એવો øવનસાથીન પછીન આગળ પગલા માડ છ, એમ હ પણ મોબાઇલ પર ગયો, પણ િવશાખાના ડરથી હાથ િખ�સામા જ
ે
�
�
�
�
�
ં
�
�વિન ઊઠ છ. � ø.પી.એસ. પર નકશાઓ શોધીને જ આગળ વધીશ.’ રહી ગયો.‘બહન, એ પાછો નહી આવે. એનો
�
�
ે
ે
ે
�
ે
�
�
�
ે
‘��વી અન �વગ’ વાતા પણ માનવો લોભ-લાલચ-�મ-ધન અન �વાથના મોબાઇલ-મરજનો આઇ�ડયા ખોટો નથી. માણસ કરતા મોબાઇલન ે સામાન ફકી દ હવ...’ દર મિહન બહનને ખરીદી
ે
ે
�
ે
�
ે
�
�
�
�
�
ે
ચકરાવામા પડીને �વગ જવ øવન ખોઈ બસ છ, એની વાત કહ છ. ‘સોનેરી પરણવુ �માણમા સલામત છ. મોબાઇલન જ�ર પડ� ‘��વચ ઓફ’ કરવા લઇ જતા �ણવના મામાના પગે નરેશભાઈની
�
�
ે
ે
�
ુ
�
�
�
�
ે
ૈ
�
ુ
�
ે
ં
ે
�
પખી’, ‘મદભર નના’, ‘�દયપલટો’ જવી કટલીય વાતા�ઓ કલાગણ પણ કરી શકાય છ, પણ બગડ�લા માનવ-સબધોને ‘��વચ ઓફ’ કરવા બહ � �ીફકસ અથડાઈ અન એ િચડાયા. ખીટી પરનો કોટ પહરી મામાએ બાઈક
ુ
ૂ
દાખવ છ. ધમક�તની નવલકથા ‘ચૌલાદવી’ તથા એમની આ�મકથા ગ�ની અઘરા છ. � મારી મકી. ‘મ�મી, તન મળવા કોઈ આવલ, મોટી દાઢી હતી એમની. રોકાયા
ે
ે
ૂ
�
�
ે
ે
ુ
�
�
ં
�
ે
રીત પણ આ�વા� છ. ‘માણસ પોતાની ���ટ છોડીને બીýની ���ટથી ýતા � �� �ા���સ નહી, કહતા હતા ક �ન છટી જશ.’ ‘બટા, �યા બઠલા?’ િવશાખાનો અવાજ
ે
�
�
�
ે
�
ે
ે
�
�
�
�
ં
ૂ
ે
�
ુ
ં
�
શીખ તો અરધુ જગત શાત થઈ ýય.’- આવ યાદગાર દશનિચતન પીરસનાર આદમ:(એસ.એમ.એસ. પર) કોલ મી, આદમ! �ø ગયો. �ણવ �ગળી હીચકાના ડાબા છડા તરફ કરી. હીચકો ��થર થઇ
ુ
ૂ
ધમક�તન 1965મા અમદાવાદ ખાત અવસાન થય હત. ુ � � ઇવ: (એસ.એમ.એસ પર) આદમ! ગયો હોવા છતા િવશાખાન લા�ય ક હીચકો હø પણ ઝલતો હતો.
ુ
ે
�
�
ં
�
ુ
ૂ
ુ
�
�
ે
�