Page 18 - DIVYA BHASKAR 111921

Friday, November 19, 2021 | 18

નાર��પ�� ������ા લોકøવનનો �યાપક ���મા�, માનવýતનો િવિશ�ટ ગુણ છ� જે �ýમા� ખપી જવાની ખુમારી િવશેષ હોય તે
�
�ýમા� સતી – શૂરાનુ� નામ આલેખાય છ�. આપણે �યા નીિત, ધમ�, ક�યાણ,
�ýøવનનો �ક��યા વગરનો
�યાયને ખાતર ખપી જનાર નરનારી પૂýને પા� બને છ�. આવા ભ�ત,
દાતા, શૂરવીરો- શૂરસા�ા�ીનો પણ એક આગવો માહોલ છ�. તેમની ભ�કત,
�િ��ા���� પાિળયા �વ�પ� મૌજૂદ ��
દાતારી ક� શૂરવીરતાને ��યુના� �મારક તરીક� �થાપીએ છીએ પરંતુ તેના ક���મા�
વીરતાની પૂý રહ�લી છ�. આ સ���ટ પર જ�મ લઇ દરેક માનવી �વત�� øવન
øવી શક� છ� છતા પણ સમયના ચ� સામે એ ક�ટલે પરાધીન છ� એ વાત મુ��ા
�
તાલુકાના બેરાý ગામના� લીલાધર માલશી પટ�લના� ધમ�પ�ની ભાણીબાઈના �
બદલાયેલા øવન��ા�ત પરથી �પ�ટ થાય છ�.
�
ગામના મહાજન વડીલ ભાણøકાકા
અને સરપ�ચ લાલøભાઈ મહ��રીએ
ભાણીબાઈના øવન િવષેના સ�દભ� આ�યા�
તે મુજબ, આ બાઇનુ� શ�આતનુ� øવન
ધાિમ�ક ��િ�ઓમા� જ વી�યુ� હતુ�, તેણે
આઠમ તથા અ�ાઇ તપ પણ કરેલા હતા.
�
�
િમલનસાર �વભાવ, શા�ત, �દુભાષી
મિહલા ચાલીસ વષ�ની વયે જ િવધવા બની
ુ�
જતા� એ બાઈન વસ�ત�પી øવન પાનખરમા�
ફ�રવાઇ ગયુ�. તેના� સાથે પ�રવા�રક કનડગત
વધી, અબળા સમø તેને પોતાના કૌટ��િબક
વારસાગત હકથી વ�િચત કરી દીધી અને
આ પ�ર��થિતમા� બાઈ પેાતાની સાથે થયેલ
તમામ અ�યાય બદલ િમલકત પચાવી પાડનાર વારસદાર સામે ઝનૂને ચડી
હતી. આ જ સૌ�ય �વભાવી મિહલાએ ચ�ડી �વ�પ ધારણ કયુ� હતુ�. આ �કરણ
સવ�ત ૧૯૮૦થી સવ�ત ૧૯૮૪ સુધી ચા�ય, લોકોના� કહ�વા અનુસાર પછી તો
ુ�
તે દરેક અ�યાય સહન કરતા� લોકોને શરણ આપતી અને હ� માટ� માર-ધાડ
કરતી. લોકો સામે લડવા અને ટકી રહ�વા તે પોતાની સાથે પા�ચ - પ�ીસ
માણસો રાખતી હતી અને મોકો મળતા તેને તલવારથી ક� લાકડીથી મારી
�
�
ે
ભા રતના કોઈ પણ ભાગ કરતા� સૌથી વધુ વૈિવ�યસભર ઈિતહાસ આજે �યા ભા�ગેલો દરબારગઢ છ�, બે ઓસરી, લીમડાના� વષ� જૂના� ઝાડ અને પોતાના �દયમા� જ�મેલી વેરભાવનાની �વાળાન શા�ત કરતી હતી. આ રીતે
ે
એક બાજુ નદી છ�, એ રીતે ýઈએ તો બાઈમાના સમયમા� ગરાસ હયુ�ભયુ�
ý કયા�ય રચાયો હોય તો તે હશ ક�છ �દેશનો. તે સ�તો, મહ�તો
ે
�
એણે પા�ચ - પ�ીસ માણસોને માયા હશ. આ સમય તે દર�યાન પોતાના ખચ�
ે
અને શૂરવીરોની ભૂિમ ગણાય છ� અને એટલે જ અહીંના હશ. તે ભલે દાતાર ��ી હતી છતા�ય હક, �યાય માટ� ચ�ડી�પ ધારણ કરતા� માટ� સ�ધરોને ýસાચી�ી મોકલી પૈસા મ�ગાવતી હતી અને પૈસા ન આપનાર
ે
લોકøવનમા� એકસાથે તલવાર, કલમ અને �ેમની ગાથાઓ િવશેષ રચાતી ખચકાય નહીં તેવી નીડર હતી. �ય��તના ઘર પર રા� પ�થરમારા કરતી હતી. જૈન મહાજન સમાજની
�
રહી છ�. �ામીણ ક�છમા� મા�ડ હયાત રહી ગયેલા કાળની �ધીઓ અને દરબારોની ઓઝલ �થાને લીધે ��ીના નામ લેવાતા નહીં એટલે મિહલા ક� જે ખુદ જ અિહ�સાને આચારનારો સમાજ છ� તે સમાજની
�
�
ચ�વાતોની øવલેણ અસરોમા�થી સલામત ક� અધ� સલામત બચી ગયેલા તેઓ બામા, બાઈમા, સોઢીમા તરીક� ઓળખાતા. ‘બેરાýની ભાણી, તાજ વગરની રાણી’ તરીક� ઓળખાતી આ
�
સતીઓના ક� શૂરાઓના� પાિળયા ક� ઇિતહાસબોધ લેખો મળી આવે છ� જે પા�જરાપોળમા નોકરી કરતા આશરે 70 વષી�ય નાર બહારવટી બની ગઈ.
ે
આપણા� મૌન �તીકો છ�. અને આ �તીકોના� સહાર આજે બે શૂરાતનવાળી દરબારકાકા આશરે અિગયાર વષ�ના હતા �યારે બાને પા�ø �ા�ય�� લોકøવનની અનેક કથાઓ અને ગાથાઓના� એ પેટી
બાઈયુ�ની વાત કરવાની છ� જેનુ� �ારંિભક સૌ�ય øવન પ�ર��થતીવશ રૌ� ýયેલા છ�. ભારાø ઉફ� લાધાø ગરાિસયા હતા, જમીન- – પટારા, સૈકાઓથી અવાવરુ� ઘરખૂણે નખાઈ ગયેલી,
�વ�પે વી�યુ�. એક છ� મા�ડવી તાલુકાના �ાયા ગામની રાણી સોઢીમા અને મુ��ા ýગીરનો વહીવટ કરતા. જેની પાસે પુ�કળ માલ-ઢોર ડો. પૂવી� ગો�વામી ઉપેિ�ત પોટલીઓ હાથીદા�તની નકશીદાર ડ�બીઓ છ�. આ
�
�
તાલુકાના બેરાý ગામની ભાણબાઈ. હતા, આજુબાજુની 17-18 સીમના� ખેતરો ભેગા� થાય એવા િજ�લામા આવી �ક�મતી ડ�બીઓ અનેક જ�યાએ ýવા મળ�
લોકøવનનો �યાપક અથ�મા�, �ýøવનનો ઉક��યા વગરનો ઈિતહાસ��થ ગરાસના તે એકમા� રાý હતા. તેમના ક�દરતી ��યુ બાદ છ� જેને ખોલવાથી મળ� છ�, ઈિતહાસનો અસલી ખýનો. એક
પાિળયા �વ�પે મૌજૂદ છ�. જેના પરથી આપણે ક�ટલીક હકીકતો તારવી તેમના પુ�ને �ગત અદાવતમા� ઝેર પાઈને મારી ન�ખાયો. જે િસ�ાની બે બાજુ મિહલા કોમલ �દયની હોય તો કાલકામયી
શકીએ છીએ. ઘણી વાર ઈિતહાસ અધૂરો ક� ધૂ�ધળો હોય છ� તેવા સમયે આવા� ઘટના સોઢીમા સહન કરી ન શ�યા અને શૂરાતન ધારણ કયુ� હતુ�. શૂર પણ �ગટાવી શક� છ�.
�
��યુિચ�ો આપણી મદદે દોડીને ખરા ઈિતહાસથી વાક�ફ કરે છ�. જેણે સોઢીમા ગામની મૂળ વ�તી �થળા�તર કરી ગઈ પણ તેમણે આ ગામ છો�ુ� નહીં. પુરાતાિ�વક સ�િ� એ લોકસ���ટનો લહ�રાતો મહાસાગર છ�. લખીરાજિસ�હ
ે
િવશ માિહતી આપી તે લખીરાજિસ�હ ઝાલા કહ� છ� – ‘પાિળયા તે સમયના કહ�વાય છ� કોટડી ગામના દરબારોએ તળાવ બ�ધા�યુ� હતુ� જેની અડધી હદ જેવા યુવાઓ અને દલપતભાઈ જેવા અનુભવીઓ આ મહાસાગરના
સમાજøવન રહ�ણીકરણી, રાજકીય ક� સામાિજક �યવ�થા અને અ�યવ�થા, �ાયાન લાગુ પડતી હતી તેથી સીમાિવવાદ થયો જેને ડામવા એકલા� બાઈમા તિળયેથી િવ�ાન મરøવાઓએ સ�શોધનના ફળ�પ �તગ�ત પાિળયા ક�
ે
�
��થરતા અને અ��થરતા, ��ઢઓ અને �રવાýના બોલતા પુરાવા છ�. પરંતુ આ તલવાર લઈને પહ�ચી ગયા� હતા. પિત-પુ�નો પાિળયો �યા હયાત છ� જે એક ઇિતહાસલેખ�પી મોતી મેળ�યા છ�.
�
�
બધુ� શ�ય બને �યારે એ પાિળયા પરના� સ�ક�તો ક� લખાણને ઉક�લી શકીએ.’ જ િતિથમા ખુદ બાઈમાએ જ બનાવેલા છ�. પાિળયા, સ�શોધન લેખ, જૂના ��થો સાચા અથ�મા� ઈિતહાસના પ�રચાયક
�
�
મા�ડવીના પોલાડીયા ગામની પા�જરાપોળ સ�ધર છ� અને સો વષ� પૂવ� પણ માનવ સ��ક�િતની શ�આતથી જ માણસ �યા� વ�યો �યા તેણે વીરતા, છ�, ઐિતહાિસક સામ�ી પૂરી પાડનાર સાધનો જ નથી, પણ ઈિતહાસનો
ે
�
અિતિવકિસત હશ એવુ� માનવામા આવે છ�, ક�મ ક� �ાયા ગામની જમીન પણ મમતા, આ�મભોગની તૈયારીને યથાકાળ પૂજયા� છ�. આિદકાળથી આજપય�ત આયનો બનીને �વøવનની શૌય�તાના� પાન કરાવતા� િનવેદકો છ�. માટ� આવા
તેમા� સમાવી દેવાઈ હતી અને તેને દાનમા� આપનાર મિહલા હતી સોઢીમા. પોતાના પૂવ�ýને તેના વ�શý ક� અનુયાયીઓએ �દયથી સ�મા�યા છ�. ક�છની વીરબ�કાઓને ક�વી રીતે ભૂલી શકાય?
અનુસંધાન
સા�ઈ-ફાઈ ���ના મ��મા�
સમયના ���ા��
ન�બર ન આ�યો તેના ખરખરામા ઝા�સીની રાણી બનવાનો બાળકનો આન�દ જેમા�, ‘એક િમિનટ’, ‘ઝાકળનો ઝ’, ‘થોડો અમ�તો તડકો’, ‘િનસબત’,
�
યોગિવ�ાની સાધના કરનાર સોમ અને ભગવાન સોમનાથના દેવાલયના અ��ય થઈ ýય છ�. ‘હશ બેટા બીø વાર ન�બર આવશે!’ કહીને પ�પા ‘સૂરજ ��યો ક�વ�ડયાની ફણસે’ – વધુ �યાનપા� છ�. શા�તીની ઝ�ખના
ે
�
�થમ �થાપક! મૈ�ેયી અને યા�વ�કય વ�નો અ�ત�વનો સ�વાદ �ભાસ બાળકને સા��વના આપે છ�. �યારે એ બાળકને તો ન�બર આ�યાનુ� �હ�જ પણ કરતો માણસ એને પામી નથી શકો : છતા એ જે �ય�નો કરે છ� તેનુ�, કહો
ુ�
ં
અને �ા�રકા વ�ે થયો હતો. સીતાપુ�ો લવ-ક�શને અહી ધનુવ�દનુ� િશ�ણ દુઃખ નથી. એ તો હત�ભ બનીને ઘરમા� બધા�ને સા�ભળ� છ�. �તે નાનકડ�� Ôલડ�� ક� માનવીય અસહાયતાન િન�પણ લા. ઠા.ના ‘માણસની વાત’ જેવા
મ�યુ�, શુ�લતીથ� અને �ભાસમા મહિષ �ગુ અને ભાગ�વવ�શી મુિનવરો એ તારણ પર આવે છ� ક� આ ઘરમા� મ� ક�ટલા ઉ�સાહથી ભાગ લીધો તેમા� કોઈને દીઘ�કા�યમા અને ‘બાથટબમા માછલી’ ‘��’, ‘મરી જવાની મý’,
�
�
�
�
ર�ા. િવ�ના સવ��થમ િચ�ક�સાશા��ી અિ�નીક�મારો મોઢ�રામા� જ��યા રસ નથી. પરંતુ મારા ન�બરમા� જ સૌને રસ છ�. ‘ક�દરતી’, ‘મનસુખલાલ મø�ઠયા’, ‘કાહ� કોયલ શોર મચાયે રે’– જેવા�
હતા. વળી, બીý િદવસે �ક�લ ટીચર પણ �થમ ન�બરે આવેલા તેના દો�ત એકા�કીઓ-દીઘ� નાટકોમા� ýવા મળ� છ�.
‘ઓમ ભૂભુ�વ: �વ: ત�સિવતુવ�રે�ય� ભગ�દેવ�ય ધીમિહ િધયોયોન: ગા�ધીøને જ િબરદાવે છ�. આ બધ�ુ ýઈને બાળક �દરથી મુરઝાય છ�. તેને લા. ઠા.નો �થમ કા�યસ��હ ‘વહી જતી પાછળ ર�યઘોષા’ એમા�ના�
�ચોદયા�’ �પધા�મા� ન�બર લેવાનો ધીરે ધીરે ક�ટાળો આવતો ýય છ�. ભાવિચ�ો તથા કા�યપદાવિલ માટ� આજેય ગમે છ�. ‘માણસની વાત’
�
આ તેજ�વી ગાય�ીમ��નો સા�ા�કાર સૌપહ�લા િવ�ાિમ�ન થયો, તેના સાથી િમ�ોને પાછળ મૂકીને આગળ એકલુ� જવામા તેને �હ�જ પણ (1968) સુધી એમની કિવતા અથ�પૂણ� પ�રણામો આપે છ�. એ પછી :
ે
�
તે આપણી ગુજ�રભૂિમ પર, છોટા ઉદેપુરના વનમા�. િવ�ાિમ�ી નદી તેનુ� મý નથી પડતી. પરંતુ ન�બર નહીં આવે તો મ�મી-પ�પા રાø નહીં થાય. ‘મારા નામને દરવાજે’, ‘બૂમ કાગળમા� કોરા’, ‘ટોળા� અવાજ ઘ�ઘાટ’,
પુ�ય�મરણ કરાવે છ�, પરશુરામ પણ આપણા જ ઋિષવર! ટીચસ� મને �માઈલ આપીને બોલાવશ નહીં. આવા ડરથી નાનકડા� બાળકો પણ ‘�વાહણ’ અને ‘કાલ��િથ’ વગેરે સ�ચયોની કિવતા, øવનની �યથ�તા અને
ે
વેદકાલીન ગુજરાતે દેશ અને દુિનયાને ઘ�ંબધુ� અિપ�ત કયુ�. ન�બર મેળવવાના સાત કોઠાના યુ�મા� અિભમ�યુની જેમ પોતાના� બાળપણને ભાષાની સીમામયા�ઓને વણ�વતી આગળ ચાલ છ�. લા. ઠા.ની કિવતાની
ે
ઇસવીસન પૂવ� 3500થી ઇ.સ. પૂવ� 483ના �ણેક હýર વષ�ના શહીદ કરી દે છ�. �યોગશીલતાને તથા એમની કા�યસજ�નલીલાને આપણા મહ�વના
�
યુગા�તરોમા� ગુજરાતની ધરતી પર ઘ�ંબધુ� જ��યુ�, ઘ�ં ન�ટ થયુ�. નગર જે �ી–�ક�લમા બાળકને ગોખણપ�ીનુ� �ેશર કરવામા� આવે છ�, તેને �ી– િવવેચકોએ આવકારી-વખાણી છ�. ýક� આજે આ �કારની બહ�રી-બોબડી
સ��ક�િતઓ િવકિસત થઇ, યુ�ો અને મહાયુ�ો થયા�, િસ�ધુ સ��ક�િતની �ક�લ નહીં, �ી–મે�યોર �ક�લ ગણý. હ� વાલીઓ, તમારા� બાળકને ‘��વ�કલ કિવતાનુ� નવેસર મૂ�યા�કન થવુ� ઘટ�! લા. ઠા.ના તડકા િવશેના� કા�યો
�
ઝાકઝમાળ રહી, મેળિમલાપ અને સ�વાદ, સ�ઘષ� અને �થળા�તર, ��વ�કલ િલટલ �ટાર’ રાય�સ ગોખતા� કદાચ ન આવડ� તો બહ� દુઃખી ન થાતા. પણ �યોગની ભૂિમકાએ રહીને �યાન ખ�ચે છ� : ‘તડકો ચ�બેલીના� પાન/
ે
ઉપપાસના અને આ�યા��મક સાિહ�યન િનમા�ણ… આ �મ ચાલતો ર�ો. રા� અગાસી પર જઈને તેને સાચા તારા દેખાડý. તારામ�ડળનો અનુભવ તડકો િખસકોલીના કાન/તડકો ýય ખરી/ને તડકો રોવે./તમેય તડકો/અમેય
ુ�
�
ઇ�� અને જમદ��ન, પરશુરામ અને પરીિ�ત, િશશુનાગ અને ક��ણ, કરાવý. તો એ બાળક ભિવ�યમા� તમને િદવસે તારા નહીં દેખાડ. તડકો/નાગર તડકો/વાનર તડકો/તડકો ગા�ધીøની ઢાલ….’ વગેરે.
ગૌતમ બુ� અને રાજક�માર િવજય : આ બધા તે સમયના મહાનાયકો દરેક ��ેø શ�દનુ� ગુજરાતીકરણ કરવુ� એ આપણો ગમતો શોખ છ�. એક જમાનામા� જે �યોગો આવકાર પા�યા હોય એ પછીના સમયમા�
હતા. તો પછી મો�ડફાઈનુ� ‘મો�ડફાઈડ’ અને વેરીફાઈનુ� ‘વેરીફાઈડ’ થાય એ રીતે અ��તુત બનતા ýય એવુ� પણ બને છ�.
આ મહાનાયકો �ાન, િવ�ા, સાધના, િનરી�ણ, પરી�ણ, �ઢતા, ગુજરાતી શ�દ હરીફાઈનુ� ‘હરીફાઈડ’ કરીએ તો! ‘અવાજને ખોદી શકાતો નથી/ને �ચકી શકાતુ� નથી મૌન’ – જેવી
સાહસ અને પુરુષાથ�ની સાથે અિભ�ન ýતરાયેલા હતા. સામા�ય �ýજન બાળકને ઈ�રતુ�ય સમøએ; અને ભગવાન વ�ે �પધા� ના કરાય. શુ� િવલ�ણ કિવતાના કિવ લા. ઠા.નુ� તા. 6-1-2016મા� અમદાવાદ ખાતે
માટ� તે મુ�ી �ચેરા મનુ�યો હતા. �યો છો? વાઈ-ફાઈ નહીં સા�ઈ-ફાઈ આવે તો િવચારý. અવસાન થયુ� હતુ�.�