Page 19 - DIVYA BHASKAR 102221

Friday, October 22, 2021 | 13

એક �વવાદા��દ, ‘ટાઈમ પાસ’

બોહ��મ�ન ���દગીમા�થી
ઓ��સી ���ની મહાન

કલાકાર બનવા સુધીનો ��લ�તાથી

�વાસ �ો�તમા બેદીને
બીýઓથી અલગ ���સી સુધી...

ે
તારવ ��

હો તોય તમને અડવુ� લાગે. તેથી હ�� પણ બીý બધાની જેમ બીચ પર ન�ન
ે
જ રહ�તી. કોઈક� �યા�ના મારા ફોટા પાડી દીધા હશ અને મેગેિઝને એ ફોટા �ુણસ�� દિલત
ે
મુ�બઈની ગલી પર ચ�ટાડી દીધા હશ અને લોકો એવા ભોટ કહ�વાય ક� કોઈએ
આ �ગે કશો સવાલ પણ ઊભો ન કય�. ý મ� મુ�બઈમા આમ કયુ� હોત તો
�
મારી આજુબાજુ લોકોની ભીડ ઊભી થઈ ગઈ ન હોત? અને મારી સાથે થોડાક સાિહ�યનુ� માતબર સ��ન
બીý લોકો ય ફોટામા� ન ઝડપાઈ ýત? વા�તવમા તો જે લોકો સાથે હ�� હતી,
�
જે જ�યાએ હતી ને જે સ�ýગોમા� હતી, �યા મ� જે કયુ�... ન�ન થઈ તે સ�પૂણ�
�
રીતે નોમ�લ જ હતુ�, પરંતુ �યારે એક�એક મેગેિઝને ઉપýવેલા કરનાર : �સે� મેકવાન
ફોટા છા�યા �યારે �વાભાિવક છ� ક� એ બધુ� ખૂબ િવ�પ
લા�ય. ક�મ ક�, એનો સ�દભ� સાચો નહોતો. મારા ન�ન
ુ�
ફોટા બધા જ �કારના� સામિયકો - મેગેિઝનોમા� �ગટ �સે�ને એક બહોળો વા�કવ�� મ�યો એન ુ�
થયા હતા અને તેથી બહ� જ ધમાલ-ઘ�ઘાટ થઈ
ગયા હતા અને ચોખિલયા લોકોએ ખૂબ કાદવ કારણ એમના સાિહ�યમા� ��ટતુ� øવનનુ� કઠોર
ઉછા�યો હતો, પણ એટલે જ એમા�નુ� કશુ� ય સાચ ુ� તથા કરુણ વા�તવ કહી શકાય
નહોતુ� એવુ� કહ�વાનો ક� કોઈ ખરી �પ�ટતા કરવાનો મને
કશો અથ� ન લા�યો. તેથી મ� ચૂપ રહ�વાનુ� ન�ી કયુ�. મ� સેફ મેકવાન આપણા દિલત સાિહ�યના �મુખ �વત�ક
વાત ખોટી છ� એમ ક�ુ� હોત ક� ચોખવટ કરી હોત તો ý સાિહ�યકાર હોવાની સાથે મુ�ય ધારાના લોકિ�ય લેખક પણ
પણ કોઈ જ હ�તુ સર થવાનો નહોતો. મને મી�ડયાનો ખરા! સાિહ�યના અ�યાસીઓ, રિસકજનોએ અને સામા�ય
બહ� જ અનુભવ હતો. તેને હ�� બરાબર ýણતી હતી. ભાવકો-વાચકોએ પણ ýસેફના સજ�ન-લેખનને �ેમથી આ�વાદવા સાથે એમા�
હ�� �ફ�મોની ભ�ય પાટી�ઓથી દૂર રહ�તી હતી �યારે પોતાની સ�વેદનાઓનુ� િવ� �ગટ થતુ� ýયુ� હતુ�. હરી�� દવેએ ‘ભવાટિવ’
પ�કારો મને શોધી કાઢતા અને મારા તથા કબીર કોલમ �ારા ýસેફને લોકો સુધી પહ�ચા�ા હતા. ýસેફને એક બહોળો
પર એક લેખ આખો ઊપýવી કાઢતા અને તેમા� વાચકવગ� મ�યો એનુ� કારણ એમના સાિહ�યમા �ગટતુ� øવનનુ� કઠોર તથા
�
�
�
મારા મ�મા બધી ýતના શ�દો મૂકતા અને જે કા�ઈ હ�� ન કરુણ વા�તવ અને અસલ ગામડાના� તળના� મનેખનુ� તળબોલીમા થયેલુ�
બોલી હો� તો ય મારે નામે છાપતા ને બધુ� સ�દભ�થી ત�ન �દય�પશી� અને કદીક રડાવી દેતુ� આલેખન!
ે
િવપ�રત લખતા. વાચક માટ� તો મી�ડયા જે કહ� તે હ�મેશા � અનેક લેખકો-િવવેચકો-વાચકોએ ýસેફની ક�િતઓ િવશ અ�યાસપૂવ�ક
સ�ય જ હોય છ�.’ લ�યુ� છ�. ‘િજ�દગી ø�યાનો હરખ’- મહા��થ (સ�પાદન)મા� એ બધુ� સ�િચત
   છ�, પણ અહી નારાયણ દેસાઈન એક અવતરણ પયા��ત થશે.
ં
ુ�
‘ગુ� ક�લુચરણ મહાપા� ઓ�ડસીના મહાન ગુ� હતા. મ� ઓ�ડસી ‘ýસેફ એક િશ�ક છ�: કમ�ઠ કાય�કર છ�. સમાજ સુધારક, દેશભ�ત છ�,
શીખવાન ન�ી કયુ� �યારે એમણે મને ક�ુ� હતુ�, ‘��ય ઝડપથી આવે અને પરંતુ ગુજરાતમા� કદાચ તેમની સૌથી મોટી ઓળખ એક સાિહ�યકારની છ�.
ુ�
છોડી દેવાય એવો કામચલાઉ રોમા�ચ નથી. એ øવવાનો સવા�ગ સ�પૂણ� ર�તો ýસેફ મેકવાન ગુજરાતી સાિહ�યની એક ઘટના છ�. અસ�ય, અ�યાય અને
છ�. øવનકલાને સમિપ�ત કરવુ� પડશે.’ મ� ક�ુ� હતુ�, ‘હ�� બધુ� છોડી દઈશ. સમાજ માળખામા િનિહત અને વકરેલી િહ�સાએ ýસેફની વાણીને ધાર આપી
�
ુ�
િસગારેટ, શરાબ, પિત, બાળકો બધુ� જ...’ મ� તે કરી બતા�ય. ગુ� ક�લુચરણ છ�. �વાિભમાન, કરુણા, સ�વેદનાએ એ વાણીને
મહાપા� એક ખૂબ ��ઢચુ�ત �ય��ત હતા. તેમની ���ટએ હ�� વધારે પડતી મધુરતા આપી છ�.’
‘મોડ�ન’ યુવતી હતી અને જેને પોતે પિવ�તમ કલા ગણતા હતા. તે માટ�નુ� શ�દના ýસેફનુ� વતનગામ ઓડ (આણ�દ
મારુ� મનોવલણ યો�ય હતુ� જ નહીં. એ કહ�તા, ‘��ય કોઈક પિવ� ચીજ છ�, િજ�લો). એમનો જ�મ મોસાળ �ણોલમા�
એને માટ� દેવી-દેવતાઓની સ�ગત કરવી પડ�.’ પરંતુ મને લાગે છ� ક� મારી મલકમા� 9 ઓ�ટોબર, 1935મા� થયેલો. માતાનુ�
વાતને હ�� િન�ઠાપૂવ�ક �ઢતાથી વળગી રહી તે વાતે તેઓ �ભાિવત થયા હોવા નામ હીરા. િપતાø ઈ�નાસ મેકવાન
ýઈએ. કારણ ક�, થોડીવાર પછી એ પીગ�યા અને માની ગયા. મિણલાલ હ. પટ�લ (બધા ડા�ાભાઈ મા�તરથી બોલાવતા)
િશ�ક હતા. ખેતી પણ કરતા. હીરાબા
હ�� ગુ�øના ઘરમા� રહી, એમની પાસેથી �ાચીન ગુ�ક�ળ પ�િત �માણે
�ો િતમા બેદી, એક એવુ� નામ જે આજે પણ િવવાદા�પદ વતુ�ળોમા� ��ય શીખતી હતી. મારે રોજના બારથી ચૌદ કલાક ��ય કરવુ� પડતુ� અને ટીબીમા� મયા�. મા�તરે બીý લ�ન કયા�.
ચચા�તુ� ર�ુ� છ�... એમની આ�મકથા ‘ટાઈમ પાસ’ જે એમની
�
દીકરી પૂý બેદી ઈ�ાિહમ �ારા સ�કિલત કરવામા� આવી છ�. ઘણીવાર મારી �ખમા� �સુ આવી જતા�. મારા પગ પર ચીરા પડી ગયા હતા દાદીએ ઝેર ઘો�યુ�. કાળø લેનાર કાકાને
એના ક�ટલા�ક �શ અહી રજૂ કયા� છ�. 12 ઓ�ટોબરે �ોિતમા બેદીનો અને મને સતત દદ� થયા જ કરતુ�. પગની ચામડી ઉખડી ગઈ હતી. હ�� છ�વીસ પગનુ� ધનૂર લઈ ગયુ�. �હાલી કાકી ýસેફને
ં
જ�મિદવસ છ�... ફ�ત 49 વષ�ની �મરે િહમાલયના િપથોરાગઢના માલપા વષ�ની થઈ ગઈ હતી અને �યા�ની સમ� øવનપ�િત એવી હતી જેનો આ િન:સહાય છોડીને �યાતને િનયમે નાતરે ગઈ. બાળક ýસેફને સાવકી માએ
ગામે લે�ડ �લાઈડ થવાથી એમનુ� ��યુ થયુ�. એક ��ી પોતાના� øવનનો ત�ન પહ�લા મને કોઈ રીતે, �યા�ય અનુભવ જ નહોતો, પરંતુ હ�� ફ�રયાદ કરી શકી ઘરકામમા� ýડીને ભૂખે મારવા સુધીનો જુલમ ગુýય�! િમશનની શાળામા �
�
િનખાલસ િચતાર આવી રીતે આપી શક�... એ ‘ટાઈમ પાસ’ નહીં. મને કટક જરા પણ ગમતુ� નહોતુ�. જેમ તેમ ભણીને હોિશયાર ýસેફ પણ ખ�ભોળજની િમશન શાળામા િશ�ક
�
વા�ચવાથી સમýય. ‘મને ખાતરી થઈ ગઈ હતી ક� હ�� પોતાના આખુ� શહ�ર ભીડભાડવાળ અને આપણને િવદેશી ગણે થયા. પીટીસી કયુ�. નોકરી સાથે અનુ�નાતક થયા. બી.એડ. થયા. ડાકોરની
��
માટ� િવચારી શકતી જ નહોતી. હ�� ક�વળ ‘ઢ’ જ હતી. મારી એકબીýને તેવા લોકો. �યા�ની ગલીઓમા� દુગ�ધ મારતી છતા લોકો એ ભવ�સ કોલેજમા� િહ�દીના અ�યાપક થયા, પણ એમને ઉ� િશ�ક ખાડ�
�
થાપણ મા� મારી જુવાની અને મારી સે�સ અપીલ જ હતી સાફ કરતા ક� કરાવતા જ નહીં. મ�છરો તો લાખો-કરોડોની જતુ� લા�ય. અ�યાપકોની બેજવાબદારીથી એ ભા�યા અને આણ�દ-ગામડીની
ુ�
�
અને આ બ�નેનો મ� પૂરેપૂરો ઉપયોગ કય�. હ�� ભલભલા �મતા� રહીએ સ��યામા� હતા, તે ભીંતો પર ýડી પાડી ગરોળીઓ પણ સે�ટ ઝેિવયસ� �ક�લમા ઉ�મ િશ�ણ કાય� કરવા સાથે સાિહ�ય સજ�ન અને
�
ુ�
ભડકી ýય એવા� કપડા� પહ�રતી. આરપાર દેખાય તેવુ� ખૂબ હતી. જે નાના� જ�તુઓની પાછળ દોડતી હતી. મારે અભાવ��ત લોકોની મદદમા� øવન વીતા�ય. ચાર દીકરા-ચાર દીકરીઓના
ુ�
�
�
કાપડ, ખૂબ જ નીચે આવે એવા� ગળા�, મા� નાની નહાવા માટ� ક�વામા�થી પાણી ખ�ચી લાવવ પડતુ�. મારા� પ�રવાર સાથે �યા જ ર�ા. પ�ની રેગીનાબહ�ને સ�સાર ને સમાજ સાચ�યા.
ખભાપ�ી, એવા� �કટ� જેનો કાપ છ�ક કમર સુધી જતો કાજલ ઓઝા વ�� કપડા� ધોવા પડતા�, નીચે સ�ગીતના ખ�ડમા� પથરાયેલી સ�તાનોના� સ�તાનોય હવે દેશ-િવદેશે સ�માગ� કામ કરે છ�.
હોય... આવા� કપડા� હ�� મારામા કલા�મક અને બૌિ�ક રહ�તી ýજમ પર સૂવુ� પડતુ�. (િવ�ાથી�ઓ માટ� અલાયદા 1984મા� ýસેફ પોતાનુ� �થમ પુ�તક- રેખાિચ�ોનો સ�ચય ‘�યથાના �
�
શ��તઓનો અભાવ હતો તેની પૂિત� કરવા માટ� પહ�રતી.’ ખાસ �મો નહોતા) મારે રસોડામા� ખાવાન બનાવવામા ય મદદ વીતક’ લઈને આ�યા અને વા�તવની વેદનાને વેઠતા� દિલત-શોિષતોની એ
ુ�
�
ે
   કરવી પડતી અને રા� ગુ�øના પગ દાબવા પડતા. �યા�ના ખોરાક કમ�ઠ અને કરુણ �યથાકથાએ ýસેફને ગુજરાતભરમા� લોક�યાત બનાવી
‘યુરોપથી હ�� પાછી ફરી તે પછી હ�� એક મોટા િવવાદનો િવષય બની ગઈ. ને પાણી મને માફક ન આ�યા� ને હ�� વારંવાર મા�દી પડી જતી, જેથી બહ� જ દીધા. મુ�બઈ, કલક�ા સુધી એમનો ચાહકવગ� િવ�તરેલો. 1987મા�
�
એક �ફ�મ મેગેિઝનમા� મારા ન�ન ફોટા છપાયા અને એવી વાત ફ�લાઈ ગઈ મુ�ક�લી પેદા થતી - તમારે ��યકાર બનવુ� હોય તો તમારામા જબરજ�ત શ��ત ‘સર�વતીચ��’ નવલકથાના �કાશનને એકસો વષ� થયા�, �યારે ýસેફ,
ક� મ� જહા�ગીર આટ� ગેલેરીની બહાર �ા�ફક-ભીડવાળા ર�તા ઉપર મારા� કપડા� ને ખ�ત હોવા જ ýઈએ.’ એક િવવાદા�પદ, બોહ�િમયન િજ�દગીમા�થી ઓ�ડસી ભ�વગ�ની શોષણખોરી સામે શોિષતોના િવ�ોહની કથા ‘�ગિળયાત’ લઈને
�
�
ઉતાયા હતા. ખરેખર મ� આવુ� કશુ� જ કયુ� નહોતુ�. આ તથાકિથત ન�નતા ��યની મહાન કલાકાર બનવા સુધીનો �વાસ �ોિતમા બેદીને બીýઓથી આ�યા. ઉમાશ�કર સમેત અનેકોએ એ નવલકથાને વખાણી-વધાવી હતી.
ગોવામા� થઈ હતી. એ િદવસોમા� �જુના બીચ પર હ�� ઘણો વખત િહ�પીઓ અલગ તારવે છ�. એક �ય��ત ન�ી કરે તો શુ� ન કરી શક�, એ વાત �ોિતમા ‘�ગિળયાત’ ચરોતરના તળ øવનની, માટી સાથે મહ�નત કરનાર લોકોની,
સાથે ગાળતી હતી. �યા બધા ન�ન જ ફરતા હતા. તમે ��વિમ�ગ કો��યુમમા� બેદીના øવનમા�થી સમýય છ�. (�ન����ાન પાના ન�.18)
�