Page 11 - DIVYA BHASKAR 052022

Friday, May 20, 2022

�ા��ીøનુ� મનુ���વ છીનવી ન લેશો,

�લી�! મનુભાઇ પ�ચોળી (�શ��) સાથ લા��ી ચચા�
ે

મ હા�મા ગા�ધી મનુ�ય હતા, ક�વળ મનુ�ય જ હતા. તેઓ
મહામાનવ હતા, તોય આખરે મનુ�ય જ હતા! જે ગા�ધીભ�તો
એમની પૂý ક� �શ�સા �ખો મીંચીને કરે તેમને મહા�મા પણ
માફ નહીં કરે. જે મનુ�ય મહાન હોય તેણે કરેલી ભૂલ પણ ઓછી મહાન નથી
હોતી. �યારે પણ રામઘટના બને �યારે રામરા�યમા� પણ ધોબીઘટના બનતી
�
જ હોય છ�. આમ છતા મહામાનવ �ારા માનવýતને જે યુગબોધ �ા�ત થાય
તેનુ� આયુ�ય નાનુ� નથી હોતુ�. હા, મહા�મા ગા�ધી પણ પૂણ�પુરુષો�મ ન હતા
અરે! એ જ તો તેમની િવિશ�ટતા હતી!
લ�કાિવજય પછી રામરા�યનો �ારંભ થયો પણ એકાએક લોકાપવાદને
કારણે સીતા�યાગની નોબત આવી પડી. ભવભૂિતએ સીતા�યાગના આગલા
�
જ િદવસે જે બ�યુ� તેનુ� �દય�પશી� વણ�ન કયુ� છ�. અયો�યામા રામ અને સીતા
�ંગારિવહાર કરી ર�ા� હતા. બપોરે થાક�લી સીતાને અડધી �ઘમા� બારી
�
પાસે લઇ જઇને રામે સીતાનો સુખદ �પશ� થયો તે �ણે પોતાની ચેતનાને
�િમત થયેલી અનુભવી હતી. (િવકાર�ૈત�ય �મયિત). તે વેળાએ સીતાએ
રામને મધુર શ�દોમા� ક�ુ� હતુ� : તમારો �ેમ ��થર છ�, તેથી અ�યારે બીજુ�
શુ� કહ�વુ�? (��થર�સાદા યૂયિમત ઇદાનીં �કમ પર�) એ જ સમયે ગુ�તચર
દુમુ�ખ રામને દુ:ખી થઇને અયો�યામા �યા�ક ચાલતી િન�દાક�થલી �ગે થોડીક
�
વાતો કહ� છ�. રામને ભારે િવષાદની અનુભૂિત થાય છ�. કદાચ
મનોમન િનણ�ય લેવાઇ ýય છ� તેથી રામ િન�ાધીન સીતાને કહ�
છ� : ‘અરે! હ�� અિતબીભ�સ કમ� કરનારો સૌિનક (ખાટકી) િવચારોના
છ�� અને ‘કમ�ચા�ડાળ’ છ��. રામ સીતાના ચરણને પોતાના
�
મ�તક સાથે અડાડીને કહ� છ� : ‘દેવી! તારા ચરણકમલને ���ાવનમા�
રામના મ�તકનો આ છ��લો �પશ�!’ આટલુ� કહીને રામ
ખૂબ િવલાપ કરે છ�.
ગુજરાતના મૂધ��ય િવચારક અને ઇિતહાસકાર એવા મુ. ગુણવ�ત શાહ
મનુભાઇ પ�ચોળી ‘દશ�ક’ મારા ��યે �નેહ રાખનારા હતા.
એમની સાથે વાતો કરવી એ લહાવો હતો. સાદી વાતચીતમા પણ
�
ઘ�ંબધુ� ýણવા મળતુ�. આજે ઘણા� વષ� પછી સુરે��નગરમા� અમને
થોડાક કલાકો મ�યા �યારે મને ‘સ�સ�ગ’ નામની ભારતીય યુિનવિસ�ટી ક�વી �ા�બી ��ા�ને �ત અમ બે મુ�ા� પર સ�પ�ણ�પણે સહમત થયા : આજે �વરાજ મ�યા પછી 75 વષ� વી�યા છતા�ય િહ�દુ-મુ��લમ વૈમન�ય
�
ે
ે
ુ�
હોય તેનો ખરો �યાલ આ�યો. આજે �મરણને આધારે જે લખ તેમા� કશુ�ક જ�ર (1) ‘સ�યમ �ારા સ�ત�ત�નયમન’ જેવી બાબતે બાપુ �ન�ફળ ર�ા. ઘટવાનુ� નામ નથી લેતુ�! કબીર હારી ગયા, ગા�ધી હારી ગયા, પરંતુ મુ��લમોનુ�
ખૂટી ક� છ�ટી ýય એમ બને એ �વાભાિવક છ�. અમારી વ�ે જે સ�વાદ થયો (2) �હ��ુ-મુ���મ એકતા જેવી બાબતે પણ બાપુને સફળતા ન મળી. ઝનૂન સાવ તાજુ�! લાગે છ� ક� મુ��લમોએ પયગ�બર (રસૂલેખુદા)ને પણ હરાવી
�યારે એમણે મને હ�� જુિનયર છ�� એવો �યાલ સુ�ધા� ન આવવા દીધો તે એમની બીý મુ�ા �ગે નારાયણ દેસાઇના િવચારો ન�ધવા જેવા છ�. તેઓ લખ છ�: દીધા છ�. પયગ�બરે ક�ુ� હતુ� : ‘�યારે તમે એક માણસની હ�યા કરો છો, �યારે
ે
મોટપ ગણાય. સામેથી કહીને મારા વડોદરાના ઘરે એક િદવસ તેઓ રહ�વા ‘ગા�ધીøની િન�ફળતાઓ પૈકી એક એ પણ ગણાવી શકાય ક� જે કામ તમે સમ� માનવýતની હ�યા કરતા હો છો.’ આજે દેશના 100 જેટલા �બુ�
પણ આવેલા અને વળી દીકરી મનીષાના� લ�નને િદવસે પણ ઘરે પધાયા� હતા. પાછળ એમણે િજ�દગીના� ઉ�મ વષ� ખચી� ના�યા� અને છ�વટ� પોતાના �ાણની મુસલમાનો પણ આત�કવાદીને ‘શેતાન’ કહીને ભા�ડવા તૈયાર નથી. આવા
જે રામ સીતાનો �યાગ કરતા� પહ�લા ખૂબ ર�ા તે માનવ રામ હતા. જે આહ�િત પણ આપી, તે કામમા� સામે પ�ેથી બહ� ઓછા સાથીઓ મ�યા. 100 જેટલા �બુ� મુસલમાન િવચારકો દેશમા છ�, તોય તેઓ મૌન ક�મ છ�?
�
�
�
રામે લ�મણને સીતાને વનમા� લઇ જવા માટ� રથ તૈયાર કરવાની કઠોર આ�ા િહ�દુ-મુ��લમ એકતાના �યાસમા તેમણે øવન નીચોવી ના�યુ� પરંતુ મુ��લમ એ મૌન જરાય સે�યુલર નથી. એ મૌન તો શેતાિનયતને સાથ આપનારુ� છ�.
કરી, તે રાý રામ હતા. રામ અયો�યાના� નગરજનોને ýહ�ર સ�બોધન કરીને સમાજમા�થી એમને સાચા અથ�મા� સાથીઓ બહ� ઓછા મ�યા. મુહમદઅલી- આપ�ં કોણ સા�ભળ�?
જ�ર કહી શ�યા હોત : ‘ હ� વહાલા નગરજનો! લોકાપવાદનો હ�� આદર કરુ� શૌકતઅલીનો સાથ તો ગા�ધીøને મા� એ લોકોની સગવડ પૂરતો જ મ�યો }}}
�
છ��, પરંતુ મારે મન સીતા િન�પાપ અને અિન�િદતા છ�. હ�� અને સીતા સાથે જ હતો. મૌલાના આઝાદ, પોતાના અનેક મતભેદો છતા એમના સાથીદાર હતા
�
આજે જ વનગમન કરવાના� છીએ.’ સમ� રામકથા અનોખી �ા�િતકથા બની ખરા, પરંતુ એમનો સાથ મા� રાજનૈિતક હતો. સાચા અથ�મા� સાથી ખાન પાઘડીનો વળ છ�ડ�
�
ગઇ હોત! આવુ� ન બ�યુ� કારણ ક� તે કાળ� મૂ�યો જુદા� હતા. રાજધમ� �ેમધમ� અ�દુલ ગફાર ખાન હતા, જેમના અિહ�સક પરા�મ ýઇને જનતાએ એમને ‘સા�જે ફરતી વખતે બાપુએ એક વાર પોતે ક�તુબિમનાર ýવા ગયા હતા,
કરતા�ય મહાન ગણાતો હતો. સરહદના ગા�ધીનુ� િબરુદ આપી દીધુ� હતુ�.’ તેની વાત કરી. દેખાડનાર પોતે ઇિતહાસના મોટા િવ�ાન હતા. તેમણે ક�ુ� ક�
�
વષ� પહ�લા સુરે��નગરમા� એક સુ�દર ઘટના બની હતી. સ��ગત (‘મને ક�મ િવસરે રે’ લે. નારાયણ દેસાઇ, પાન-99) ક�તુબના બહારના દરવાýની સીડીથી મા�ડીને એક એક પ�થર મૂિત�નો પ�થર
નાગøભાઇ દેસાઇ ��યે મનુભાઇ પ�ચોળી ‘દશ�ક’ને અનોખી મમતા હતી. મનુભાઇ તે િદવસે એમના અસલ મૂડમા� હતા. અમારી ચચા� સાિ�વક છ�. બાપુએ આ �સ�ગ ક�ા પછી ક�ુ� : ‘મારાથી આ ન સહ�વાયુ�. હ�� આગળ
એમના ઘરના મોટામસ ઓટલા પર મારી અને મુ. દશ�ક વ�ે લગભગ અને સાથ�ક હતી. ગા�ધીø ��યે અમને બ�નેને અહોભાવ જરાય ઓછો ન વધી જ ન શ�યો અને મને પાછા લઇ જવા માટ� મ� તેમને જણા�યુ�. આમ હ��
દોઢ કલાક સુધી લા�બી ચચા� ચાલી. ગુજરાતના લાડકા િશ�ક (આચાય�) ડો. હતો અને છતા�ય ‘મહા�મા આખરે મનુ�ય હતા’, એ વાત અમારી ચચા�મા� પાછો ફય�!’
�
મોતીભાઇ પટ�લ પણ હાજર હતા. નાગøભાઇ અને મોતીભાઇ િવનયપૂવ�ક ધરી બનીને અમારા સ�વાદને વ�તુિન�ઠા અને તક�િન�ઠાથી વેગળી થવા દેતી મુસલમાનોએ ક�ટલા અ�યાચારો કયા� છ� એ બાપુ ýણે છ�, છતા મુસલમાનો
ે
મૌન ýળવીને અમારી ચચા� માણી ર�ા હતા. મુ. મનુભાઇએ �ારંભે જ ન હતી. નાગøભાઇ અને મોતીભાઇ સા�ીભાવ સમ� સ�વાદ માણી ર�ા ��યે આટલી ઉદારતા અને આટલો �ેમ રાખે છ�. મુસલમાનો તેમને ગાળ દે
�
એક બાબત �પ�ટપણે કહી દીધી : ‘હ�� િહ�દ �વરાજમા� ગા�ધીøએ �ગટ કરેલા હતા. વ�ે વ�ે નાગøભાઇના �ેમાળ પ�ની (તાઇ) મનુભાઇને ચા આપી તોય તેમને માટ� િહ�દુઓ સાથે લડ� છ�. આ ચ�કત કરનારી વાત છ�. એમની
િવચારો સાથે લગભગ સહમત નથી.’ અમારા સ�વાદનુ� ગુરુ�વ મ�યિબ�દુ એક જતા� હતા. મનુભાઇને ચાનો કપ નાનો હોય તે ન ગમે. નારાયણભાઇનુ� પણ અિહ�સાની કસોટી છ�.’
�
જ હતુ�: ‘ગા�ધીø કઇ બાબત િન�ફળ ગયા?’ ‘દશ�ક’ અને હ��, બ�ને ગા�ધીøના એવુ� જ! મને તે િદવસે મનુભાઇનુ� ઉપનામ ‘દશ�ક’ િસ� થતુ� જણાયુ�. ý ડો. સુશીલા ન���ર
ે
�
�શ�સકો હતા. આમ છતા અમારી ચચા�મા� �ધળી ક� �ધ��ાળ� ભ��ત ન દશ�ક ��ેøમા� જ લખતા હોત તો! તો તેઓ િવલ દુરા� જેવા ઇિતહાસકારની (બાપુની સેવા કરનારી િશ�યા અને ડો�ટર)
હતી. ý એ ચચા� ટ�ઇપ થઇ હોત તો! દશ�ક ક�ટલા મહાન હતા, તે મ� તે લગોલગ બેઠા હોત! મારા øવનમા� �ા�ત થયેલો એ દોઢ કલાક, એક લહાવો ‘બાપુના કારાવાસની કહાણી’
િદવસે અનુભ�યુ�! બનીને યાદગાર બની ગયો! �કા�ક: નવøવન, પાન-94 (ડાયરી લ�યાની તારીખ: તા. 18-9-1942)