Page 14 - DIVYA BHASKAR 041621

Friday, April 16, 2021 | 13

ે
12 વ��ની �મરે ગ�ગાસાગર તલવાર, એમના િપતા થાન િસ�� તલવાર અન બીý �ણ ભાઈઓ તેમજ એક
બહ�ન સાથ બધા� ભારત આવી ગયા. એ વખતે રે�ય�ø ક��પમા� રહ�વુ� પ�ુ�. િજ�દગી મુ�ક�લ હતી...
ે

ે
���મ પહ�લા કાગળ પર બન ��...

કોઈ �ે�કને હશ ! એમનુ� મૂળ નામ ગ�ગાસાગર તલવાર. ýણીતા િદ�દશ�ક
ે
રમેશ તલવારના એ કાકા થાય. એ સમયના િ��ટશ ઈ��ડયામા� પા�ક�તાનના
અબોટાબાદ નøક બાફા શહ�રમા� એમનો જ�મ થયો હતો. ગ�ગાસાગર
(સાગર સરહદી) છ વષ�ના હતા �યારે એમના માતાનુ� ��યુ થયુ�. એમણે એક
ે
ઈ�ટર�યૂમા� કહ�લુ�, ‘એ પોતાની પથારીમા� સૂતી સૂતી મને ýયા કરતી! મારી વેદોન આજે પણ
માને ટીબી હતો, એટલે એમના ઓરડામા� જવાની પણ કોઈને છ�ટ નહોતી’.
પા�ટ�શન વખતે એમના મોટા ભાઈ િ��ટશ ક�પનીમા� કામ કરતા હતા.
એમને હ��લડની ખબર થોડી વહ�લી મળી ગયેલી એટલે 12 વષ�ની �મરે
ગ�ગાસાગર તલવાર, એમના િપતા થાન િસ�� તલવાર અને બીý �ણ સનાતન ક�મ
ભાઈઓ તેમજ એક બહ�ન સાથે બધા� ભારત આવી ગયા. એ વખતે રે�યૂø
�
ક��પમા� રહ�વુ� પ�ુ�. િજ�દગી મુ�ક�લ હતી... પહ�લા કા�મીર, �યા�થી િદ�હી
અને �તે �ક�મત એમને મુ�બઈ લઈ આવી. કપડા�ની દુકાનમા�, ટાઈિપ�ટ માનવામા� આવે ��?
તરીક� અને �ાથિમક શાળામા િશ�ક તરીક� પણ નોકરી કરી ýઈ, પરંતુ �તે
�
એમને સમýઈ ગયુ� ક� એ લેખન િસવાય બીજુ� ક�ઈ કરી શક� એમ નથી એટલે
�ા�ટ રોડના ‘રેડ �લેગ હોલ’મા� એમણે િનયિમત જવા મા��ુ�. �યા �ો�ેિસવ વેદોન સમય સાથ બદલાતી અન િવકાસ પામતી માનવ
�
ે
ે
ે
રાઈટર અસોિસએશનના સ�યો સાથે મુલાકાત થઈ. રાજે��િસ�હ બેદી, �ક�મત
ચુગતાઈ, ક�.એ. અ�બાસ, સરદાર ýફરી, ક�ફી આઝમી, શૌકત આઝમી અને ����નકમા� કોઇ રસરુિચ નથી. તે આપણી આસપાસની
�
સાિહર લુિધયાનવી જેવા લોકો �યા અવારનવાર આવતા. એમણે પોતાની ટ��કી
વાતા�ઓ િહ�મત કરીને વા�ચવા મા�ડી. એમણે ગ�ગાસાગરમા�થી પોતાનુ� નામ દુિનયા ��યેની માનવીય �િતિ�યામા� રસ ધરાવે ��
‘સાગર’ કરી ના�યુ� અને એ પોતાની ýતને ભારતીય ક� પા�ક�તાની કોઈ
ટાઈટલ આપવા માગતા નહોતા એટલે એમણે પોતાનુ� તખ�લુસ ‘સરહદી’ િનયાભરની યુિનવિસ�ટીઓમા� એક વાત તો સહજ �વીક�ત છ� ક�
રા�યુ�. ક�ફી આઝમી અને સ�ýદ ઝહીર એમને ખૂબ �નેહ કરતા. એમની દુ માનવ સ��ક�િત આદમથી ટ��નોલોø તરફ આગળ વધી રહી
વાતા�ઓ વધુ સારી થાય એ માટ� એમની મદદ કરતા. સ�ýદ ઝહીરે એમને છ�. એ રીતે ýઇએ તો, તે અ�ા�ી પૌરાિણક કથાઓમા�
�
એક એડવટા�ઈિઝ�ગ ક�પનીમા� નોકરી અપાવી. જેમા� જવા-આવવાના સમય વણ�વવામા આવેલ ‘�ોિમ�ડ લે�ડ’ તરફ વધવા સમાન છ�. ýક� પૌરાિણક
િનિ�ત નહોતા જેથી એ પોતાના લેખનકાય�મા� વધુ સમય આપી શક�. ýક�, કથાઓ કયા િવકાસની વાત કરે છ� – મનોવૈ�ાિનક ક� ટ���નકલ?
�
સાગર સરહદીના �વભાવમા જ ‘નોકરી’ નહોતી! આધુિનક જમાનાને ઉપિનષદકાળ અને ��ોિગક કાળથી વધારે સારો
એ િદવસોમા� બાસુ ભ�ાચાય પણ રેડ �લેગ હોલ આવતા. સાગર માનવામા આવે છ�. પા�ા�ય દેશોમા� એ જ રીતે ઇિતહાસ ભણાવવામા આવે
�
�
�
�
‘દા ગ દામન પર નહીં, િદલ� પર િલયા હ� હમને...’ અિમતાભ સરહદી અને એમની મુલાકાત થઈ. એ �ફ�મ બનાવવા માગતા હતા. બાસુ છ�, કારણે આપણા આજના કાયદાઓ તથા ટ���નક પહ�લા કરતા� વધારે સારી
�
ભ�ાચાય�ના લ�ન િબમલ રોયની દીકરી �ર�કી ભ�ાચાય સાથે થયા� હતા.
બ�ન કહ� છ�, ‘કભી કભી’ નામની �ફ�મમા� ! ‘આદમી
�
હોવાથી આપણો વત�માન આપણા ભૂતકાળ કરતા� વધારે સારો છ�. આ જ
ઈ�સાન બન ýયે તો ભી બહોત હ�...’ શશી કપૂર કહ� છ�, ýક�, બ�ને ભાગીને પરણેલા અને િબમલ રોય એનાથી ખુશ નહોતા. એ વખતે ���ટકોણ ભારત દેશને પણ લાગુ પડ� છ�.
‘કભી કભી’ નામની �ફ�મમા�... અિભનેતા તરીક� સ�øવ ક�માર અને તનુý પણ નવા નવા હતા. સહ�એ સાથે 4000 વષ� જૂના વેદ, 3000 વષ� જૂના ઉપિનષદોથી ઓછા િવ��ત છ�.
‘અબ �યા કર�ગે ? ક�સે ગુýર�ગે યે િજ�દગી ?’ રાખી પૂછ� છ�. મળીને એક �ફ�મ બનાવવાનુ� ન�ી કયુ�, ‘અનુભવ’. સાગર સરહદીએ એના ઉપિનષદ 2000 વષ� જૂના પુરાણોથી ઓછા િવ��ત છ� અને પુરાણ 1000
ુ�
‘તુમ એક અ�છી પ�ની બનના, મ� એક અ�છા ઈ�સાન બનુ�ગા’ અિમતાભ સ�વાદો લખવાન �વીકાયુ�. કિપલક�માર નામના એક બીý લેખક એમની સાથે વષ� જૂની ભ��ત પરંપરાથી ઓછા િવ��ત છ�. આ ���ટકોણને �યાનમા લેતા�
�
�
બ�ન જવાબ આપે છ�... ýડાયા. એ �ફ�મના ગીતો ગુલઝારે લ�યા અને સ�ગીત કનુ રોયે આ�યુ�. ગીતા િહ�દુ ઇિતહાસમા ભગવાનની ધારણા ‘િવકિસત’ થતી ýય છ�. આને વધારે
1976મા� બનેલી આ �ફ�મ ‘કભી કભી’ એના અિભનેતાઓ અિમતાભ દ� એમના øવનના સૌથી ખરાબ સમયમા�થી પસાર થતા� હતા. ‘અનુભવ’ િવ��ત કરવાની જ�ર છ�.
�
બ�ન, શશી કપૂર, રાખી, વહીદા રહ�માન, �રશી કપૂર, નીતુ િસ��, �ફ�મને નેશનલ એવોડ� મ�યો. બાસુ ભ�ાચાય�ની કાર�કદી� �યા�થી સીધી ýક� િહ�દુ ધમ�ને સમજવાનો અ�ય એક ���ટકોણ પણ છ� અને તે છ�
િસમી ગરેવાલ અને પરીિ�ત સહાનીને કારણે તો યાદ છ� જ, યશ ચોપરાના ઉપરની તરફ આગળ વધી અને એ પછી સાગર સરહદી સ�વાદ લેખક તરીક� િવિવધ િહ�દુ ��થ લોકો સુધી એક જ િવચારને વધારે સારી
િદ�દશ�નનો આ એક અ��ભૂત નમૂનો ભારતીય િસનેમાના ઈિતહાસન �વલ�ત અનેક �ફ�મો સાથે ýડાયા. રીતે પહ�ચાડવાની �ય�ન કરતા� ર�ા છ�. વેદોથી
ુ�
પાનુ� પણ છ�, પરંતુ આ �ફ�મના ડાયલો�સ કદાચ એની સૌથી મોટી મૂડી લગભગ 70ના દાયકાની શ�આતનો સમય હતો. એક વાર સાગર લઇને ઉપિનષદો સુધી અને પુરાણોથી લઇને
અથવા ��િત બની ગયા! એ પછી ‘નૂરી’, ‘ચા�દની’, ‘િસલિસલા’, ‘બાઝાર’, સરહદીનુ� લખેલુ� એક નાટક ‘િમરઝા સાિહબાન’ તેજપાલ ઓ�ડટો�રયમમા� ભ��તકા�યો સુધી આપણે એ �પ�ટ ýઇ
‘દૂસરા આદમી’, ‘દીવાના’, ‘અનુભવ’, ‘ફાસલ’, ‘કમ�યોગી’, ભજવાઈ ર�ુ� હતુ�. યશ ચોપરા એ નાટક ýવા માટ� આ�યા હતા. માયથોલોø શકીએ છીએ ક� એક જ વૈિદક િવચારને
ે
સવાલ’ અને ‘કહો ના �યાર હ�’ જેવી �ફ�મોના ડાયલો�સ લખનાર નાટક પૂરુ� થતા� જ એમણે સાગર સરહદીને પૂ�ુ�, ‘હ�� એક �ફ�મ બદલતા સ�દભ� માટ� યો�ય અને સાથ�ક
ઉદૂ�ના બહ� ýણીતા વાતા�કાર સાગર સરહદી હવે આપણી �લાન કરી ર�ો છ��. તમે એના સ�વાદ લખશો ?’ �યારે ‘દાગ’ દેવદ� પટનાયક રીતે �ય�ત કરવા સ��ષ� કરવો પડ� છ�.
વ�ે નથી ર�ા. 22મી માચ�, 2021ના િદવસે 87 વષ�ની એકબીýને સુપરિહટ થઈ ચૂકી હતી. યશ ચોપરા સાથે કામ કરવુ� એ ટ���નક, કાયદા અને અિભ�ય��ત
�મરે �દયરોગને કારણે એમને સાયનમા આવેલી એક કોઈ પણ સ�વાદ લેખક માટ� રસ�દ અને કાર�કદી� માટ� ભલે બદલાતી ýય, પણ તેના ક���િબ�દુ
�
હો��પટલના આઈસીયુમા� દાખલ કરવામા� આ�યા, �યા � ગમતા� રહીએ મોટો �ેક હતો. યશ ચોપરા પાસે મા� વાતા હતી. સાગર સમાન વૈિદક િવચાર નથી બદલાતો. એ રીતે
�
�
એમણે છ��લો �ાસ લીધો. સરહદીએ ઓફર �વીકારી લીધી, એ �ફ�મનો ��ીન �લ ે ýતા વૈિદક િવચાર ‘�ુમન ક��ડશન’ સાથે સ�બ�ધ
આપણે બધા �ે�કો, અિભનેતાની ડાયલોગબાø પર કાજલ ઓઝા વૈ� અને ડાયલો�સ એમણે લ�યા� અને એક અમર �ફ�મ બની, ધરાવે છ� એટલે ક� આપણે આપણી આસપાસની દુિનયાને કઇ
તાલીઓ પાડતા હોઈએ છીએ. કોઈ પણ અિભનેતાની ‘કભી કભી’. રીતે સમøએ છીએ અને તેના પર�વે આપણી ક�વી �િતિ�યા છ�? વૈિદક િવચાર
કાર�કદી� એને એની �ફ�મોમા� મળ�લા સ�વાદો અને ગીતોથી એ પછી સાગર સરહદીએ યશ ચોપરા માટ� છ-સાત �ફ�મો માનવીય ભૂખ અને ભય સાથે સ�બ�ધ ધરાવે છ�. તે માનવ મનોિવ�ાન સાથે
ઉપર અથવા નીચે ýય છ�. લખી, એમા�ની મોટાભાગની �ફ�મો સુપરિહટ પૂરવાર થઈ. સ�બ�ધ ધરાવે છ� એકસાથે રહ�વાની નવી રીતે િવકિસત કરવી અને પોતાની
િહ�દી િસનેમાનો ઈિતહાસ તપાસીએ તો સમýય ક� રાજેશ ખ�ના, આટલી બધી સુપરિહટ �ફ�મો આ�યા પછી પણ સાગર સરહદીને લાગતુ� આસપાસના વાતાવરણને િનય�િ�ત કરવા માટ� નવી રીતો શોધવા છતા �
અિમતાભ બ�ન ક� સ�øવ ક�માર જેવા અિભનેતાઓની કાર�કદી�મા� એમને હતુ� ક� એમને જેવી �ફ�મ બનાવવી છ� એવી �ફ�મ હø સુધી બની નથી. એમણે આપણી માનિસકતા બદલાઇ નથી. 5000 વષ� પહ�લા�ની આપણી ભૂખ અને
�
મળ�લી વાતા�ઓ, પા�ો અને સ�વાદોએ બહ� મોટો ભાગ ભજ�યો છ�. ભારતીય એક �ફ�મ લખી, ઈ�ાિહમ રુ�ગાલા નામના લેખકની વાતા લઈને એની જ ભય આજેય એવા� જ છ�. આપણે આજે પણ પા�ચ હýર વષ� પહ�લા હતા �
�
ે
ુ
િસનેમાના �ે�કો �યારે �ફ�મ ýવા ýય છ� �યારે ‘ન�બ�રયા’ અથવા ‘���ડટ પાસે એ �ફ�મનો ��ીન �લ તૈયાર કરા�યો. �ફ�મનુ� નામ ‘બાઝાર’ (1982). એટલા જ લાલચ અને ઇષા�ળ� છીએ.
ટાઈટ�સ’મા� ઝાઝો રસ લેતા નથી. અઢીથી �ણ કલાકની એક �ફ�મ બનાવવા એ �ફ�મનુ� િદ�દશ�ન એમણે ýતે કયુ�. એ �ફ�મનુ� નોિમનેશન સાત એવોડ� વેદોને સમય સાથે બદલાતી અને િવકાસ પામતી માનવ ટ���નકમા� કોઇ
માટ� સ�કડો લોકો કામે લાગે છ�. માટ� થયુ� જેમા�થી સુિ�યા પાઠકને બે�ટ સપો�ટ�ગ એ�ટરનો એવોડ� મ�યો. રસરુિચ નથી. તે આપણી આસપાસની દુિનયા ��યેની માનવીય �િતિ�યામા �
નાનામા� નાના �પોટ બોયથી શરુ કરીને લાઈટમેન, મેક-અપમેન, ખ�યામના સ�ગીત િદ�દશ�નમા� એ �ફ�મનુ� એક ગીત યશ ચોપરાના પ�ની રસ ધરાવે છ�, જેને કાયદા અને ટ���નક સાથે કોઇ લેવાદેવા નથી અને જે
ક��ટ�યૂઇટી યાદ રાખનાર ક� લોગબુક લખનાર અિસ�ટ�ટ, �ડરે�ટરથી શરુ પેિમલા ચોપરા પાસે ગવડા�યુ� હતુ�. અન�તકાળથી બદલાયા નથી. તેથી જ વેદોને સનાતન ધમ� કહ�વામા આવે છ�.
�
કરીને છ�ક િદ�દશ�ક અને પછી ક�મેરામેન, અિભનેતા સુધીના લોકો િસનેમાની પૂનમ િધ�લોન અને ફારુક શેખની ‘નૂરી’, શાહરુખ ખાનની ડ��યુ ‘દીવાના’
સફળતાનો િહ�સો હોય છ�. આપણે બધા ફ�ત અિભનેતાને યાદ રાખીએ અને ���વક રોશનની ડ��યુ ‘કહોના �યાર હ�’ પણ સાગર સરહદીએ લખેલી િહ�દુ સ�તો િવ. પા�ા�ય ��લોસો�ર
છીએ, પરંતુ સાચા અથ�મા� તો આવુ� એક આખુ� �� �ફ�મની સફળતાનુ� હ�દાર �ફ�મો હતી... ક�ઈ ક�ટલાય અિભનેતાઓએ સાગર સરહદીના લખેલા સ�વાદો પિ�મી દેશ ભૌિતક અને સામાિજક �ગિતને સાચી �ગિત માને છ�, પણ
હોય છ�. પર પોતાની કાર�કદી�નો િમનારો ચ�યો, તાળીઓ મેળવી અને એ પા�ો અમર િહ�દુ ���ટકોણમા� સાચી �ગિત મનોવૈ�ાિનક (એટલે ક� આ�યા��મક) હોય છ�.
�
યશ ચોપરાની �ફ�મો હ�મેશા લવ �ાય�ગલ અથવા �ણય િ�કોણ પર થઈ ગયા�. સાગર સરહદી હ�મેશા કહ�તા�, ‘�ફ�મ પહ�લા કાગળ પર બને છ�,
�
�
આધા�રત રહી. એમની �ફ�મોના સ�વાદ લાગણીસભર અને ચોટદાર ર�ા. પછી ક�મેરા સુધી પહ�ચે છ� અને �તે પડદા પર રજૂ થાય છ�. જે �ફ�મ કાગળ િવિવધ ધમ�શા��ોના આધારે આ લેખ લખવામા આ�યો છ�.
�
આપણે બધા એ સ�વાદોને વારંવાર સા�ભળીએ, માણીએ ક� �યારેક વાતચીતમા � ઉપર સારી બને એ જ પડદા પર સફળ થઈ શક�.’ કલમના ýદુગર અને અહી રજૂ કરેલા િવચારો લેખકના છ�.
ં
યાદ કરીએ છીએ, પરંતુ એ સ�વાદ લેખક કોણ હતા? એની ýણ ભા�યે જ ઉદૂ�-િહ�દી ભાષાના વાતા�કાર સાગર સરહદીને આપણી ��ા�જિલ.