Page 19 - DIVYA BHASKAR 040221

¾ }ગુજરાત આંતરરાષ્ટ્રીય આવૃત્તિ Friday, April 2, 2021 19
Friday, April 2, 2021 | 18 Friday, April 2, 2021 | 19

મમીના શાપ મુજબ મમી મારે આરામ કરવા માટ� એક તાબૂત તો ýઈએ જ.’ ં Published in USA by Cinemaya Media Inc. ે ે ે �
ં
િનરજન ભગત ગીત, સોનટ, પરંપ�રત લય અન અછાદસ
ં
‘ý તમે દોરાયસ છો, તો તમે અહી શુ� કરો છો? અહી આ�યા કઈ રીતે?’
પેટીમા�થી મમી બે��� થયુ�. ‘એ રહ�ય તમે �યારેય નથી ýણી શકવાના, પણ હા એક વાત જ�ર જવા� કા�ય�પોમા� કટલીક ��મ કિવતા આપી છ �
ે
�
તેના પાટા છ��ા ને તે કહીશ ક�, એ કામ તમારા જેવા જ એક �ાચીન સ��ક�િતઓના શોધકનુ� છ�. Friday, November 30, 2019 Volume 16 . Issue 30 . 32 page . US $1
અનાયાસ જ એની ભૂલનો લાભ મને થયો. બસ, તમારા માટ� આટલુ� ýણવુ�
ે
ુ�
મજબૂત �પા�ા હબસી øવે તો બધ જ øવે કાફી રહ�શે.’
‘અને હ�� તમારુ� કામ કરવાની ના પાડ� તો?’
યુવકમા� પ�રવ�ત�ત થયુ� ‘દોરાયસને ના સા�ભળવાની આદત નથી.’ દોરાયસે કડક અવાજે, �ખો કિવ�િતભા�ી એક આખા
કાઢીને ક�ુ�. પછી તરત જ હળવા �વરે બો�યો, ‘ના પાડશો તો અહી જ દફન
થઇ જશો. હા પાડશો તો કામ કરવુ� જ પડશે.’ ં
ે
ુ
‘તારો ઇરાદો શુ� છ�?’
‘રાજ. દુિનયા પર રાજ કરવાનો ઈરાદો છ�.’ બોલીને દોરાયસ ખડખડાટ યગન �ભાિવત કરનાર કિવ
હસી પ�ો અને બો�યો, ‘તમે તો �ાચીન સ��ક�િતઓના શોધક છો. તમારુ
એટલુ� મોટ�� નામ છ� ક� તમને કોઈ નહીં રોક�. આસાનીથી એકાદ તાબૂત તો
મેળવી જ શકશો.’
�
ચાર િદવસ પછી આથમતા સૂય�ના અજવાળ એક ટ�કડી અને ડો. હ�સૈન િવ�ી િનરંજન ભગત (1926-2018)
ે
ઇિજ�તના એક િપરાિમડ તરફ આગળ વધી ર�ા હતા. એ િપરાિમડ હવે નøક ક એટલ ક ભગત સાહબ! ગજરાતી
�
ુ
�
�
�
જ હતો, પણ ડો. હ�સૈને ટ�કડીને આગળ વધતી અટકાવી. એક સહાયક� �� સાિહ�ય જગત અન અડધ અમદાવાદ
ે
ુ
�
કય�, ‘શુ� થયુ� સર?’ જઠીબાઈના તલિચ�ો અન દીવમા આવેલ ‘જઠીબાઈ એમને �માદરપૂવક ‘ભગત સાહબ’ કહીન ે
�
ે
ે
�
�
ૈ
ુ
�
ે
ે
�
�
‘�યા સામે જુઓ.’ ડો. હ�સૈને એ િદશામા �ખો ઝીણી કરતા ýયુ�. બસ �ટ�ડ’ (જમણી બાજ નીચની તસવીર) સબોધતુ. સ�ટ ઝિવયસમા એ ��øના નામા�કત
�
�
�
ે
�
ે
�
ે
ુ
ે
�
થોડીવાર સુધી ýયા પછી એ બો�યા, ‘�યા આઠ મોટા કાળા પ�થરો છ�. અન િવ�ાથીિ�ય અ�યાપક રહલા.
�
�
�
ે
�
ે
�
ે
�
મતલબ ક� એ ગુલામોનુ� ક��તાન છ�. ચાલો �યા. �યા આસાનીથી એકાદ જઠીબાઈએ પોટગીઝોના જલમોનો જડબસલાક િવરોધ કય� હતો. ��øના ઉ�મ િશ�કોની ચાર-પાચ પઢી
ે
�
ે
�
ુ
તાબૂત મળી જશે.’ તયાર કરનાર ભગત સાહબ સદીઘ� �યા�યાનો
ૈ
�
ુ
�
�
ે
ે
�
ે
ે
�
અને ટ�કડી એ તરફ આગળ વધી. આજ દીવના બસ �ટશનનુ નામ તો જઠીબાઈના નામ છ અન ક�છમા? (�ણ-ચાર કલાક સધી પણ બોલ અન રસાળ
ુ
ે
ે
�
વીસ િદવસ પછી ફરીથી હાઈફા ��ીટની પાછળ આવેલી �ધારી શલીથી �ોતાઓ ત�લીન થઈ ýય) માટ ýણીતા.
ૈ
�
ે
ે
ુ
ગલીઓમા� ડો. હ�સૈન ચાર સહાયકો સાથે સાવચેતીપૂવ�ક ભારતીય અન યરોપની કિવતાના મોટા અ�યાસી.
અગોચર આગળ વધી ર�ા હતા. ચારેય સહાયકોના ખભે એક જઠીબાઈની બાધણીએ કિવતા િવશના એમના સદીઘ� લખો ‘�વા�યાયલોક’
ુ
ે
ે
�
વજનદાર તાબૂત હતુ�. એમના મ� પર વજનને લીધે થતી
�
�થમાળામા સચવાયા છ.
�
પડછાયા પીડાના ભાવ હતા. ડો. હ�સૈને એક દરવાýની સા�કળ િનરંજન ભગત માટ આપણે ‘�કોલર-
�
ખખડાવી એટલે એ દરવાý આપમેળ� જ ખૂ�યો અને પોએટ’ શ�દ જ�ર �યોø શકીએ. ‘છદોલય’-
�
ુ
�
ડો. હ�સૈન એ માણસને આ�ય�થી તાકી ર�ા. પછી
�
�
તાબૂત હવામા જ તેજ ગિતથી �દર ખ�ચાઈ ગયુ�. ડો.
એ સા�જે થોડી વધુ ઠ�ડી પડી. એક ઓળો પોતાના ઓવરકોટને સરખો બો�યા, ‘એક િમિનટ. એક િમિનટ. યુ િમન ટ� સે યુ આર જગદીશ મેકવાન હ� સૈન એ ઘરમા� �વે�યા અને દરવાý આપમેળ� જ બ�ધ જલમી કાયદો રદ કરા�યો �હત (1974)મા એમના બીý �ણ સચયો
: �ક�નરી, અ�પિવરામ, 33 કા�યો પણ
કરતા, ઠ�ડીથી બચવાનો �યાસ કરતા, ધીમી ચાલ હાઈફા
ે
��ીટની પાછળ આવેલી �ધારી ગલીઓ તરફ જઈ ર�ો હતો. ધ દોરાયસ ધી �ેટ?’ થઈ ગયો. તેમના ચારેય સહાયકો દરવાýની બહાર જ રહી સમાવી લીધા છ. ઓછી પણ ઉ�મ કિવતાના
�
�
િનિ�ત �થળ� પહ�ચીને તેણે બાર�ં ખટખટા�યુ�. બાર�ં ýતે જ ખૂલી ગયુ�. ‘હા.’ ગયા. ડો. હ�સૈન ખ�ડમા� �વે�યા. દોરાયસ તે જ ટ�બલ પર બેઠો કિવ િનરંજન ભગત યગ- �વતક કિવ તરીક� પણ
ુ
�
તે ઓળો �દર �વે�યો. �દર �વેશતા જ ભ�યરામા ઊતરવાના દાદર હતા. ‘હ�� ý� છ��. મને આવી મૂખા�મીભરી મýક િબલક�લ પસ�દ નથી. હતો. ડો.હ�સૈનને ýઈને તે બો�યો, ‘શાબાશ. લઇ ýવ તમારા સોનાના ઓળખાયા છ.
�
�
ે
ે
�
�
ુ
આગ�તુક નીચે ઊતય�. નીચે મશાલો સળગતી હતી. એ ખ�ડમા� લાકડાના �ટ�લ મારો સમય ઘણો �ક�મતી છ�.’ ડો.હ�સૈનના �વરમા� ગુ�સો ભ�યો. િસ�ા, પણ તમે બહાર જઈને આ વાત ભસી ના મરો એ માટ� તમારી øભ- પણે સૌ ýણીએ છીએ ક ભારતનો �થમ �યારથી ‘પાન દ જઠી’ (જઠીબાઈની ઓઢણી) શ�દ મોટાભાગના સજકો યગથી �ભાિવત
ુ
�
�
પર એક ન�ન �નાયુબ� દેહવાળો �ભાવશાળી પુરુષ બેઠો હતો. આગ�તુકને ‘ડો. હ�સૈન, હ�� ખરેખર દોરાયસ છ��. આ જુઓ.’ કહીને દોરાયસે ડો. �ખ-હાથ મને આપતા ýવ.’ કહીને દોરાયસ રા�સની જેમ ખડખડાટ હસી આ દ�રયાઈ માગ શોધનાર �ફરગીઓ હતા. �ચિલત બ�યો. મહારાણીએ ફરમાન કયુ હત ક, દરેક થતા હોય છ. ભગત સાહબ યગને પોતાની
�
�
ે
�
ુ
�
ં
ýતા� જ તે �ચ�ડ ઘોઘરા �ભાવશાળી �વરે બો�યો, ‘આપનુ� �વાગત છ�, હ�સૈનને એક વીંટી આપી. ડો.હ�સૈન આ�ય�થી એ વીંટીને તાકી ર�ા અને પડયો. ડો.હ�સૈન બો�યા, ‘ભલે, પણ પહ�લા તાબૂત તો ýઈ લે.’ 1498મા વા�કો-દ-ગામા કાિલકટ બદરે અમલદાર જઠીબાઈના િનવાસ�થાન પાસથી પસાર કિવતાથી �ભાિવત કય� અન અનક નવકિવઓને િનરજન ભગત
�
ે
ે
ે
�
ે
ે
ં
ે
�
ે
�
�
�
ે
ે
ડો.હ�સૈન.’ બો�યા, ‘આ તો દોરાયસ ધ �ેટની છ�. તમને �યા�થી મળી?’ ‘આ તો ગુલામો માટ�નુ� છ�. હાય રે �ક�મત! એક સ�ાટને હવે ગુલામના ઊતય� �યારથી �ફરગીઓનો ભારત સાથેનો વપાર શ� થાય �યાર તમના વાહન ક ઘોડા પરથી ઊતરી જઈ, સ�દયરાગી કિવતા તરફ જવા �યા.
ં
ે
આગ�તુક� ક�ુ�, ‘આપનો સ�દેશો મળતા જ હ�� આ�યો. આમ તો હ�� આ રીતે ‘હ�� જ મહાન દોરાયસ છ��.’ તાબૂતમા� રહ�વુ� પડશે? કોઈ વા�ધો નહીં.’ કહીને દોરાયસે પેટી ઉઘાડી અને થયો. તમણે ભારત સાથે આશરે એક સદી સધી ઇýરો અદબપૂવક ચાલવાન. આવ માન મળવનાર દીવમા � 1940થી 1955નો એ અનગાધીયગ તરીક�,
ુ
ુ
�
ુ
ે
�
ુ
�
�
ુ
ુ
કોઈને મળતો નથી, પણ આપે જે �ાચીન ભાષામા સ�દેશો મોક�યો હતો, એ ‘હ�� નથી માનતો.’ ડો. હ�સૈન અકળાયા. એકદમ જ એમા�થી એક મમી બેઠ�� થયુ�. તેના પાટા છ�ટી ગયા અને તે એક રા�યો, પરંત પછી અ�ય યરોપીય સ�ાઓના પડકારોને ત �થમ ભારતીય સ�નારી તો બની ર�ા, પરંત ુ ગજરાતી સાિહ�યમા� ��કત થયલો સમયગાળો એ પહલા ýવાની આશ /
�
ુ
ુ
�
�
ે
ે
�
�
ે
ુ
ે
�
ૂ
વા��યા પછી હ�� મારી ýતને રોકી ના શ�યો, પણ હ�� આપને ઓળખતો નથી ‘ના માનશો, પણ મારુ� એક કામ કરશો? કોઈપણ િપરાિમડમા�થી મમીને મજબૂત �પાળા હબસી યુવકમા� પ�રવિત�ત થઈ ગયુ�. તેને ýતા જ દોરાયસ લીધ તમની આ પ�િત તટી પડી. આપણે ýણીએ છીએ ભારતભરમા આવ સ�માન મળવનાર એક મા� ક�છી ‘રાજ�� િનરંજન યગ’ તરીક� પણ ઓળખાય છ. હોય તન તો કાળ ર�ો છ કગરી... ચલ મન
�
�
ે
ે
ુ
ે
અને મારા �યાલ મુજબ આપણે અગાઉ મ�યા પણ નથી.’ રાખવાનુ� એક તાબૂત લાવી આપો. બદલામા...’ કહીને દોરાયસે એક મોટી ભડ�યો અને ગુ�સાથી �ાડ પાડીને બો�યો, ‘હરામી...તુ�...?’ ક ગલામીના તળ� ભારતન ઘ� ભોગવવાનુ થય છ, તમા � મિહલા તરીક�ન �થાન અિવચળ રા�ય. કહવાય છ ક � ભગત સાહબ આøવન અમદાવાદમા ર�ા. મબઈનગરી...’
�
�
�
�
�
�
ં
ે
ુ
ુ
�
�
�
�
ુ
�
�
ુ
ુ
ે
�
‘�યા�થી મ�યા હોઈએ? તમે વત�માન યુગના છો, �યારે હ�� તો �ણ હýર લાકડાની પેટી ઉઘાડી. તેમા� �ાચીનકાળના ઈિજ�તના સોનાના િસ�ા ભરેલા ‘હા. હ�� તારો કાળ.’ કહીને પેલો યુવક દોરાયસ તરફ આગળ વ�યો. પણ ભાષાકીય, રાજકીય સામાિજક પીડાનુ મ�ય કારણ øવનના સાત દાયકા ગા�યા પછી �યરોગના કારણે અ�યાસ માટ મબઈ હતા �યાર ચનીલાલ મ�ડયા �કિત ઉપર આવનારા ય�સ��કિતના આ�મણને
�
ુ
�
ુ
ે
ુ
�
�
�
ે
�
ુ
�
�
ુ
ુ
�
�
ે
�
ે
�
�
ુ
ે
�
�
ુ
વષ� જૂનો શાસક છ��. તમે દોરાયસનુ� નામ તો સા�ભ�યુ� જ હશ?’ હતા. તે દશા�વતા ક�ુ�, ‘બદલામા... આ બધુ� તમારુ�. મને આમ નથી ફાવતુ�. (�ન����ાન પાના ન�.20) બની; ગલામીની સદતર �વાિહતા લોકોના ધમાતર સધી તમનુ અવસાન થય. (જઠીબાઈ અન દીવ િવશ વાચલી િમ� થયા. આ કિવએ છક 1950-52મા વણ�ય હત, પણ
ે
�
ે
ે
ે
�
�
ુ
ુ
ે
�
�
�
અસર પામલી. દીવમા આવ જ કઈક હત. જમા � ન�ધોમાથી સાભાર.) એમને લઈન િનરંજન પોતાના કા�યોની માનવýત રઘવાઈ થઈ અન ય�ોમા-ભૌિતક સખોમા �
ુ
�
ે
�
�
ે
ુ
ે
�
અિહસાના સગાથી જઠીબાઈ ખ�ી જ મળ ક�છના હતા � જઠીબાઈ એક એવ ઉદાહરણ છ જન દરેક સદભમા � પોથી સાથ બળવતરાય ક. ઠાકોરને �યા ગયલા. ભાન ભલી ગઈ!
ૂ
�
�
ે
�
ે
�
�
ે
ે
�
ૂ
�
ે
ે
ે
ે
�
ે
�
ે
�કિત, �ણય અન મહાનગર જવા િવષયોને
ે
ે
�
�
�
�� થિમક શાળાના પા�પુ�તકોમા� ઘણી બધી બોધકથાઓ બાળકને કીડીનુ� �ાઉડ મેનેજમે�ટ માનવýતને વા�ત�વક �જ�દગીમા� પણ ��� કામ આવી શક� એમ છ�. ર�તકણો સુધી અન ક�છના શૌય, નીડરતાનો ડકો દીવની ધરતી પર લઈ શકાય તમ છ. આજની આધુિનક નારીની છબી બ.ક.ઠા. એટલ કડક માણસ અન કડવા િવવચક! � ક��મા રાખીન િનરંજન ભગતે ગીત, સોનેટ,
ં
�
�
�
ે
�મથી સાચ કહનારા ન િવ�ાન બ.ક.ઠા. મોટ�
ે
ભણાવવામા આવી રહી છ�, જેમા�ની સૌથી લોકિ�ય કહી શકાય
ે
�
ે
�
ુ
�ફરગીઓની સામ વગા�ો હતો અન પોટ�ગીઝો �ારા
ýઈએ તો ત �વત� હોય, કસબી હોય, નીડર હોય,
ે
ે
�
�
ે
�
�
ે
ં
�
ે
�
ં
�
ે
એવી વાતા છ�, કીડી અને તીડની! ચોમાસામા ઘર બનાવવા દવાની અસર પહ�ચાડવા માટ� નેનો-બો�સન શરીરના કો�મા� �વેશ કરાવવાની ���યામા� તેનો ઉપયોગ થઈ શક� થતી વટાળ��િ�ની �થાનો જડબસલાક િવરોધ કરીને સાહિસક હોય વગર. આજથી �ણસો વષ પહલા� નામ. િનરંજનની �ારિભક રગદશી� ગીત કિવતા પરંપ�રત લય અન અછાદસ જવા કા�ય�પોમા કટલીક
ે
�
�
ે
�
�
�
તેમજ ખોરાક એકઠો કરવા માટ�ની એકની મહ�નત અને બીýની આળસની નાબૂદ કરાવી દીધી. એક ��ી જ બા�ધણીકળાની બનમૂન કારીગર હતી, પર �યગ કરતા એમણે કિવશ��તને પણ ýણી ઉ�મ કિવતા આપી છ. �મની આગને વણવત � ુ
ે
ે
�
ે
�
ુ
ે
�
�
�
વાત હવે જગýહ�ર છ�. આમ છતા આજે એ કહાણીમા� પ�રવત�ન લાવવા માટ� ક�છ િજ�લાના માડવીમા જઠીબાઈનો ઉ�ોગ સાહિસક હતી, �ાિતકારી વીરાગના હતી. પછી િબરદાવી હતી. કા�ય ‘સધામય વારણી’ યાદગાર છ. એનો
�
ુ
�
�
�
�
ે
ફરી એકવાર તેનુ� અહી પુનરાવત�ન કરીએ. ઉનાળાની ઋતુ ચાલી રહી છ�. �ર�તા વહી, સોચ નયી! જ�મ એક ���િ�ય (ખ�ી) પ�રવારમા� હતી. ગાધીøએ જ અિહસાના પગલે િનરંજન મબઈ હોય એટલે �શ આ�વાદીએ:
ં
ુ
કીડીનુ� એક ટોળ�� છ��લા ઘણા િદવસોથી પોતાના� ખોરાકનો સ��હ કરવામા� મચી થયો હતો અન તમના િપતાન નામ �વાત�ય ચળવળ લડી એ અિહસાના બ.ક.ઠા.ની લાઈ�રીમા જ એમનો શ�દના ‘એક ચમી / મ� પાગલ મહલા
ે
ે
ૂ
�
�
�
ે
�
ે
�
ુ
�
ે
�
ૂ
�
પ�ુ� છ�. તેમને ભય છ� ક� વહ�લામા વહ�લી તક� ખોરાકનો સ��હ ન થઈ શ�યો વલરા સવø હત. જઠીબાઈ અન ે પા�ø બાઈય � ુ મળ ક�છી જઠીબાઈએ સદીઓ પહલા � િનવાસ રાખતા. બ.ક.ઠા.ના એ જેવ ઝમી /
ુ
ુ
ે
ૂ
ે
�
ે
�
�
ે
તો આખુ� ચોમાસુ� ભૂ�યા ટળવળવુ� પડશે. આથી બધી જ કીડી પોતાની નૈિતક તમના પિત પોતાના પરંપરાગત વાવી દીધેલા અન જલમી કાયદાન રદ �ીિતપા� રહલા. અઢળક વાચીન ે મલકમા � બસ એક ચમી મ લીધી /
ે
�
ૂ
�
ુ
જવાબદારી િનભાવીને આખો િદવસ એક કતાર બનાવી, સાકર-ખા�ડના દાણા જ�યામા ભીડનુ� �માણ વધી જશે! આથી ટનલનુ� કાય� સરળતાથી પૂરુ� થઈ શક� ધધાના સહાર રોજગારી અથ દીવમા ડો. પવી ગો�વામી કરાવીને નારીશ��તની ઓળખાણ સ�જ થયલા કિવ િનરંજન પછી શી �વગની જ સધા પીધી /
�
�
ુ
ે
�
�
ે
ૂ
�
ે
�
અને લોટ એકઠો કરી રહી છ�. તેનાથી થોડ� જ દૂર બેસેલુ� તીડ એમની આ હરકત એ માટ� ક�ટલીક કીડી પોતાની મેળ� જ તેના� દરની બહાર રોકાઈને અ�યોનુ� કામ આવીને વ�યા અન દીવમા તમનો આપી હતી. ત નીડર તો હતા જ, પણ તો યરોપ જતા-આવતા. મિણલાલ હ. પટ�લ અહો, બસ એક પણ એ એક ત
ુ
ે
ે
�
ે
પર હસી ર�ુ� છ�. બીø બાજુ, કીડીનુ� ઝૂ�ડ તીડની ગુ�તાખી પર �ખ આડા પૂરુ� થવાની રાહ જુએ છ�! વૈ�ાિનકોએ િનશાન કરેલી 30 ટકા કીડીઓમા�ની રગરેજનો ધધો ધમધોકાર ચાલતો હતો, એક નારી તરીક� જલમોની વદનાની �ા�સ-પ�રસમા તો િદવસો કવી ચમી / ક આગની ન રાગની
�
ે
�
ે
�
ં
ે
ુ
ૂ
�
ે
�
�
�
ે
ુ
કાન ધરી ર�ુ� છ�. તેમને હાલ જરાક પણ સમય ગુમાવવો પાલવે એમ નથી! ક�ટલીક એવી હતી જેમણે પા�ચ-પા�ચ કલાક એકધારુ� કામ કરીને ટનલના� પરંત જઠીબાઈના પિતનુ નાની વય અવસાન તમામ હદોને સાથક કરી શ�યા. તમણે સધી રહતા અન �યાની કલાઓને �યા એક થઈ ýિત ભિમ!’
ુ
ૂ
�
ે
�
�
ે
�
ે
�
ે
�
ે
તીડને સમýવવાનો કીડીએ પૂરો �ય�ન કય�, પરંતુ પેલો મૂખ�બુિ� ન ખોદકામનુ� કાય� પૂરુ� કયુ� હતુ�..! થતા ધધાની સપણ જવાબદારી જઠીબાઈના િશર ે પરંપરાગત કળાનો ઉપયોગ કય�, જ િવદશી નીરખતા. યરોપની કિવતાના અનવાદો �મભ�ન થયા ન આøવન કવારા
�
ુ
�
�
ુ
ૂ
ે
ે
�
સમ�યો તે ન જ સમ�યો. તીડની આળસુ �િ� તેને આગળ જતા� ભારે પડી �યોિજ�યા યુિનવિસ�ટીના ભૌિતકશા��ી ડ�િનયલ ગો�ડમેનના ને��વ આવી. જઠીબાઈ રગાટકલાના ઉ�મ ýણકાર હતા અન ે ધરતી પર તમની બાધણીકળાના કામણ પથરાતા હતા કરતા-કરતા એમની કિવતા પણ ય�ચતનાથી ર�ા. બાની સવા કરી અન એમની પોતાની
�
ં
�
�
ે
ે
ે
ે
ે
�
ે
ં
ે
�
�
ુ
ે
અને તેણે ચોમાસુ આવતા� પહ�લા સુધી પોતાના દાણાપાણીની કોઇ �યવ�થા હ�ઠળ સમ� �યોગ હાથ ધરવામા� આ�યો હતો. અમુક કીડીઓને િનશાન એમના હાથના રગલા પાનતરનુ શકન પણ મોટ�. એટલે �યા જઈન અ�યાચાર સામ અવાજ ઊઠાવવાની િહમત �ભાિવત થાય છ- ન િનરંજન ભગત આપણને ચાકરી કરનાર સવકને ઘરિમલકત સ�પી દીધા.
�
�
ે
ે
�
ે
�
ુ
�
�
ે
�
ં
�
�
ુ
�
ુ
�
ુ
ુ
ે
ે
ે
ન કરી. ધોધમાર વરસાદ વરસવાનો ચાલ થયો! કીડી તો ઝટપટ પોતાના� બનાવીને એમણે ખાસ �કારના કલર-કોડ વડ� એમને અલગ તારવી. 30 ટકા તમના હાથથી રગલા પાનતરની માગ પણ લ�નો�સક કરી. મબઈનગરીના� કા�યોનુ ગ�છ ‘�વાલ�ીપ’ આપે વસતન આલખન કરતી આ ચાર પ��તઓ
દરમા� ભરાઈ ગઈ. પણ તીડ પાસે નહોતુ� એવુ� કોઇ ઘર ક� નહોતુ� િદવસો સુધી કીડીઓએ પોતાનુ� 70 ટકા કામ પૂરુ� કયુ�. �યારે બાકીની 70 ટકા કીડીઓએ ક�યાઓ �ારા બહોળા �માણમા� રહતી. એ મિહલાએ વીરાગના બનીને પોટ�ગલ સરકાર છ... ન એમ એ આધુિનક કિવતાની ના��દ માણીએ:
�
ે
�
�
�
�
ે
ે
�
�
�
�
ચાલી શક� એટલુ� ભોજન! તેને પોતાની ખોટી કારણ વગરની ઠ�કડી ઉડાડવાની એમની નાનકડી સુરંગની બહાર બેસીને ફ�ત રાહ ýઈ. એમા�ની ક�ટલીક� તો પોટ�ગીઝોએ િ��તી ધમના ફલાવા માટ ફરમાન સામ ટ�ર ઝીલી ક�છનુ નામ રોશન કય છ. 1839ની રચનાર કિવ બન છ. એ ના��દ-કા�ય વાચીએ:- ‘છકલો ઘલો દિ�ણ પવન �યા આતુર ધ�યો
ુ
�
�
�
�
�
�
ે
�
�
ુ
ુ
�
ુ
�
ે
�
ે
ૂ
�
ૈ
આદત પર શરમ આવી. કીડીના ઝૂ�ડ પાસે આવી તેમની પાસેથી એકતાના એટલી હદે રાýશાહી ભોગવી ક� સુરંગમા� �દર જઈને અ�ય કીડી સાથે કામ બહાર પા� હત ક િ��તી ધમ િસવાયના અ�ય કોઈ 15 ઓગ�ટ� ત ક�છી વીર મિહલાની ��િતમા દીવમા � ‘મબઈનગરી’ મકી દ લ�ýન �દલ કલીનો ઘઘટ ખ�યો...
ુ
ુ
�
�
ે
ુ
પાઠ તેણે શી�યા! કરવાની વાત તો દૂર, પરંતુ પા�ચ-પા�ચ કલાક સુધી પોતાની જ�યા પરથી હલી બાળકન પરણા�યા પહલા ý તના માતા-િપતા અવસાન એક બસ-�ટશનને તમનુ નામ પણ આપવામા આ�ય. ‘ચલ મન મબઈનગરી / ýવા પ�છ િવનાની અનગ અપલી અગન િનજ કઠ અણબઝી
�
ે
ે
�
ે
�
ુ
�
�
�
�
ૂ
�
ુ
�
�
�
�
ે
�
�
�
ે
�
�
�
ુ
�
�
ે
�
ે
ૂ
ઉપરો�ત વાતા પરથી આપણને શીખવવામા આવેલા સુ�ધા� નહીં..! પામ તો ત અનાથ બાળકનો કબý પોટ�ગીઝ સરકાર લઈ પોટ�ગીઝ શાિસત પવ આિ�કામા �યાર �મખ માશ�લ મગરી! / લઈ ડાળ ડાળ વન વન િવશ કોયલ કø!’
�
ે
ે
�
�
ે
ે
ે
ે
ે
ે
ે
બોધપાઠ, (1) કીડીના જૂથમા� રહ�લી એકતા, હળીમળીને કામ કીડીના આ િબહ�િવયર પરથી વૈ�ાિનકો એ તારણ પર પહ��યા ક� કામનુ� લશ અન તન િ��તી બનાવી દવામા આવશ. આવો કમ�ન િલ�બનથી �યા 1839મા ગયા હતા �યાર �યા � �યા માનવ સૌ િમ�ો જવા / વગર િપછાન િમ�ો મતા�હી િવ�ાન ભગત સાહબ જગમ
�
�
�
ે
�
ે
�
�
કરવાની આદત અને (2) આળસ કયા� વગર વેળાસર પોતાનુ� SCI-�ે�ડ િવભાજન કરવા જેટલી બુિ��મતા કીડી પાસે છ�. કોણે બહાર બેસીને રાહ જ એક �ક�સો જેઠીબાઈના કારખાનામા બ�યો, �યાર ે એક િવશાળ સભાખડને ‘જઠીબાઈ સભાખડ’ નામ પણ જવા / િવ�ાપીઠ હતા. િમ�ો સાથ રવી��ગો��ઠમા� િવ�
ે
�
ે
�
ે
ે
ૈ
�
ે
ં
�
ુ
ુ
�
કામ પૂરી કરી લેવાની �િ�. વાતનુ� તા�પય� એ છ� ક� ‘�યોિજ�યા �રપો�સ�મા� એ હકીકત સામે આવી ક�, જમીનમા� �ડ� સુધી ýવી ýઇએ અને કોણે કામ પર લાગી જવુ� ýઇએ એની પૂરતી સમજ એમની બાળકન ધમાતર કરતા જઠીબાઈએ બચાવી લીધલા, પણ આ�ય હત. એ િસવાય િલ�બનમા રા��ીય તલિચ� નહી પટી નહી િબ��ો લવા / આ તીરથની ý�ા સાિહ�ય આ�વાદતા ર�ા. તમણે મ�તક�ઠ ગાય � ુ
�
�
ે
ે
�
ે
ં
ુ
ુ
ે
ૂ
�
�
ુ
ે
ે
�
�
ે
ં
�
ુ
�
ઇ���ટ�ૂટ ઓફ ટ��નોલોø’ના વૈ�ાિનક� કરેલા ક�ટલાક પરખ ભ� ટનલ બનાવવા પાછળની મહ�નતમા� મોટાભાગનુ� (70 ટકા) પાસે છ� એ અહી િસ� થયુ�. કીડીનુ� �ાઉડ મેનેજમે�ટ માનવýતને વા�તિવક ન�ી કય ક આ કાળા કાયદાન ત ન�તોનાબદ કરાવીને �યિઝયમમા જઠીબાઈની ઓઢણી હø પણ અકબધ છ ના અઘરી / હત:-
�
�
ુ
�
�
�
ે
�
�
�
ં
ે
ે
�
�
�
ે
ે
�યોગોના� તારણો પરથી ઉપરની બ�ને િશખામણોને જરાક કામ ફ�ત 30 ટકા કીડીએ જ કયુ� છ�. બાકીની તમામે ટનલની િજ�દગીમા� પણ ઘ�ં કામ આવી શક� એમ છ�. ર�તકણો સુધી દવાની અસર રહશ. તમણે એક ઓઢણી રગી તમા પોટ�ગીઝ ભાષામા � સાચવી રાખવામા આવી હોવાન ýણવા મળ છ. � િસમ�ટ-કો��ીટ કાચ િશલા / તાર બો�ટ �રવટ ‘હ તો બસ ફરવા આ�યો છ.../ હ �યા એક
�
�
�
ુ
ે
ુ
�
�
�
�
�
ુ
�
ુ
�
�
બદલવી પડ� એવી પ�ર��થિત ઊભી થઈ છ�! તેમણે ખોરાકના બહાર બેસીને આરામ જ ફરમા�યો છ�! પહ�ચાડવા માટ� નેનો-બો�સને શરીરના કોષમા� �વેશ કરાવવાની �િ�યામા � ભારતીયોને થતા અ�યાયની વાત લખી. તમણે પોટ�ગલ દીવમા ઝાપા રોડને ‘જઠીબાઈ માગ’ એવ નામ �� ખીલા / કામ તમાર ક માર કરવા આ�યો છ?... / ýદ એવો
�
�
ે
�
�
�
ે
ે
�
ુ
ુ
ે
ૂ
�
�
ં
�
�
�
ે
ે
પ�રવહન માટ� જમીનમા� ટનલ-સુરંગ બનાવતી કીડીઓના� શરીર એની પાછળનુ� સૌથી મહ�વનુ� કારણ એ ક�, કીડી પાસે પોતાની તેનો ઉપયોગ થઈ શક�. જઈન �યાની રાણી ‘દોનો લઇઝા દ ગસમાના’ન મળીન ે આપવામા આ�ય છ. એટલુ જ નહી, શહરમા દોડતી ઈ��ýલની ભલવ લીલા / એવી આ સૌ ýય જડી ન ચાહી શક બ-ચાર ઘડી / ન ગાઈ શક
�
�
ે
�
ુ
ે
પર ક�ટલાક રંગો વડ� કોડ ન�ી કયા�, જેથી તેની ��િ� પર નજર રાખી આગવી બુિ��મતા હોવાને લીધે તેઓ સમø ýય છ� ક� જમીનના સમય સાથે તો માણસ પણ બદલાયો છ�, તો પછી કીડી-�ýિતમા કોઇ ફ�રયાદ કરી. મહારાણીએ ઓઢણીમા� લખલી િવગત બસો પર પણ ‘જઠીબાઈ �ા�સપોટ�’ એવ વાચવા મળ � �વગતણી સામ�ી / બ-ચાર કડી / તો ગીત �મન આ ��વીના કણપટ
�
�
ે
ે
�
ે
�
ે
�
ુ
�
�
ુ
�
ે
�
શકાય. િવ�ડયો �ારા કીડીના સમ� જૂથ પર ચા�પતી નજર રાખવામા આવી. ખોદકામમા� અગર આખુ� જૂથ એકીસાથે કામ પર લાગી ગયુ� તો નાનકડી ýતનુ� પ�રવત�ન નહીં આવે એવુ� તો િવચારી પણ કઈ રીતે શકાય..!?� વાચી પરાણે િ��તી બનાવી દવાનો કાયદો રદ કય�. (અનસધાન પાના ન.20) ર�ત ર�ત ઊઘ ઘાસ / ક પરવાળા બાધ વાસ / ધરવા આ�યો છ...’ �
�
�
ે
ે
�
�
ુ
ે
�
�
ે
�