Page 12 - DIVYA BHASKAR 040221

¾ }ગુજરાત Friday, April 2, 2021 12
Friday, April 2, 2021 | 12

હતુ�. એમની ગણના દેશની ભારતીય રા�કારણન��
લોિહયાનુ� �ય��ત�વ
બહ�આયામી અને આક��ક

આઝાદી તેમજ સમાજવાદી
�
રાજનીિતના યો�ા�મા અને એક �વસરાયે��� પાન��...
આધુિનક ભારતના
મૌિલક િવ�ારકોમા થાય ��
�
�
�
�ે વીસમી માચ�, 1910ના િદવસે ડો. રામમનોહર લોિહયાનો અમલમા મૂકી. ચળવળમા ઝ�પલાવાનો આ એમનો પહ�લો �સ�ગ. �યાર પછી
એમણે પાછ�� વળીને ýયુ� નથી.
�
જ�મ થયો હતો. ભારતીય ઈિતહાસમા અને રાજકારણમા�
એમનુ� �દાન બહ� મોટ�� છ�, પરંતુ જેમના ��યુને મા� અડધી એક પછી એક લડતો એ લડતા ર�ા. 1928મા� એમણે સાયમન કિમશનનો
સદી વીતી છ� એને ભારતીય રાજકારણ સહજતાથી ભૂલી ગયુ� છ� એ સાચે જ િવરોધ કય�. ભારતને ‘ડોિમિનયન �ટ��સ’ આપવા �ગે કિમશન િવચારણા
દુઃખદ બાબત છ�. રાજનેતાઓ અને રાજકારણ ભલે એમને ભૂલી ગયા, પરંતુ કરવાનુ� હતુ�, પણ તેના બધા સ�યો ગોરાઓ હતા. ભારતના કોઈ નાગ�રકને
54 વષ� પહ�લા જેમનુ� દેહાવસાન થયુ� હતુ� તે �ય��ત આજે પણ િવચાર�પે કિમશનમા� લીધો નહોતો. આની સામે લોિહયાનો �ખર િવરોધ હતો.
�
હયાત છ�, એ કબૂલવુ� પડશે. હતા. 1921મા� જવાહરલાલ નહ�રુ સાથે એમની મુલાકાત થઈ. વષ� સુધી આપણા અને
10 વષ�ની નાની �મરે લોિહયા ગા�ધીøની સ�યા�હ ક�ચમા� ýડાયા
23મી માચ� (1931)ના રોજ અ�યાયી િ��ટશ હક�મતે શહીદ એ આઝામ
ભગતિસ�હને એમના બે સાથીઓ રાજગુરુ તથા સુખદેવ સાથે ફા�સી આપી જવાહરલાલ સાથે એમને ગાઢ મૈ�ી રહી. બ�ને સારા વાચક, િચ�તક અને તી�
�
�યારથી ડો�ટર સાહ�બે કદી પોતાનો જ�મિદન મના�યો નહોતો. દેશદાઝવાળા. મતભેદ થાય �યા લોિહયા ખુ�લેઆમ નહ�રુની ટીકા કરતા જ. પોતાના
લોિહયાનુ� �ય��ત�વ બહ�આયામી અને આકષ�ક હતુ�. એમની ગણના લોકસભામા� તેમ જ ýહ�રમા� નહ�રુની, તેમના અનુયાયીઓની અને વ�શ-
દેશની આઝાદી તેમજ સમાજવાદી રાજનીિતના યો�ાઓમા� અને આધુિનક પરંપરાગત ક�ટ��બશાહીની આકરી જબાનમા� તીખી ટીકા કરતા તે અચકાતા
ભારતના મૌિલક િવચારકોમા� થાય છ�. સવ��ાહી િજ�ાસાથી પ�રચાિલત નહીં. તેમણે નહ�રુ માટ� એક વાર ક�ુ� હતુ�, ‘નહ�રુ એક નાના માણસ છ�, અ�વા��� બ�� કરીને ��ારાને
�
લોિહયાએ �ાચીનથી લઈને અવા�ચીન સુધી, માનસ��ક�િતના તમામ ��ો ગા�ધીøના આશીવા�દ અને વીરપૂýમા રાચતી �ýના અહોભાવથી એ રા��ીય
તથા પ�રણામો પર ગ�ભીર મનન કયુ� છ�. હકીકતમા� તેમનો સ�ઘષ� એક નવી લોકિ�યતાના િશખર પર મુકાઈ ગયા છ�.’ સેવવાની આવડત હોવી ��એ
માનવસ��ક�િતની રચના માટ� હતો. લોિહયા ભણવામા� તેજ�વી હતા. સતત સારા ગુણ અને �મા�ક મેળવી
�
લોિહયા કહ�તા ક� સમાજના દબાયેલા-કચડાયેલા શોિષતો-ઉપેિ�તો, ઉ�ીણ� થતા. મેિ�કની પરી�ામા� એ શાળામા �થમ ન�બરે આ�યા. તે પછી મ�યુ� એ આખરી છ�. છ��લુ� છ� એમ માનીને øવવાની છ� તે
વ�િચતો, આિદવાસી, દિલત, પછાત, મિહલાઓ તેમજ લઘુમતીઓને આગળ બનારસ િહ�દુ યુિનવિસ�ટીમા� ઈ�ટર સુધી ભ�યા. કલક�ા યુિનવિસ�ટીમા� ýડાઈ જે િજ�દગી છ�. િજ�દગીને øવવાની આ જ �ફલસૂફી છ�. પત�િગયાના
લાવીને જ �ા�ણવાદી-મૂડીવાદી ગઠબ�ધનને તોડી શકાશ. આ ગઠબ�ધન હવે એમણે બી.એ. કયુ� (1929), િ�ટનની મૂડીવાદી, ��ઢચુ�ત અને ઉપરછ�લી �યુિઝયમ માટ� Ôલો ઊગાડવા� પણ પડ�. મરીઝ સાહ�બ કહ� છ�-
ે
બઝારવાદ, સ��દાયવાદની સાથે ýડાઈને મજબૂત તથા ભયાનક થઈ ગયુ� છ�, િશ�ણ અને સમાજ�થાથી એ નારાજ હતા. તેથી આગળનુ� ઉ� િશ�ણ લેવા ‘િજ�દગીને øવવાની ��લસ��ી સમø લીધી,
પરંતુ લોિહયાની ���ટ દૂરગામી હતી. િ�ટનની �યાતનામ િશ�ણસ��થાઓને બદલે એમણે જમ�ન િશ�ણ જે ખુશી આવી øવનમા આખરી સમø લીધી.’
�
તેઓ વ�તીના આ સમૂહોની તાકાતના આધારે વચ��વવાદી સ��થા-�થાને પસ�દ કરી. જમ�ન ભાષા શીખી લીધી. એમની અ�યારનો જે આન�દ છ� એને અ�યારે જ માણી લેવાનો! કાલ ઉપર મૂકવા
વૈચા�રક-સા��ક�િતક સ�રચનાઓને પડકાર ફ�કવા માગતા ગુણવ�ાને આધારે એમને નાણાકીય સહાય મળી. બિલ�ન જશો તો એ કાલ �યારેય નહીં આવે. આપણે િન�ફળ છીએ ક� સફળ એના�
હતા. આ સમુદાયો જ જે આપી શક� તેમ હતા. બાકી બધા એકબીýને યુિનવિસ�ટીમા�થી એમણે પીએચ.ડી.ની �ડ�ી મેળવી. સ�ટ��ફક�ટ દુિનયા પાસેથી લેવાના�? øવનની ��યેક પળ નાની-મોટી, ગમતી-
સ�ાકારણી ખેલ છ� જે �ગિતશીલ તો ગણાય, પરંતુ એમના મહાિનબ�ધનો િવષય હતોઃ ‘નમક સ�યા�હ’ મનગમતી ખુશીઓ લઈને આવે છ� એને આન�દથી વધાવી લેવાની! આજ
પ�રવત�નકારી �યારેય િસ� નહીં થાય એવો લોિહયાને ��તા� રહીએ એટલે ‘મીઠાનો સ�યા�હ’. એમા� મહાિનબ�ધમા� એમણે �ફલસૂફી રાખવાની. આજે અ�યારે જે ગમે છ� તેને માણી લેવાનુ�! પછી રોજ
�ઢ િવ�ાસ હતો. ગા�ધીøની સામાિજક-આિથ�ક રાજકીય િવચારસરણીની ગમતુ� જ øવનમા� થશે.
�
પાછલી સદી પર વળતી નજર નાખીએ તો સમø કાજલ ઓઝા વૈ� છણાવટ કરી હતી. આજના અજવાળામા જ �ાસોને øવવુ� ગમે છ�. �યારેક િવચારમુ�ત
ે
શકાશ ક� લોિહયા ખા�સા �િતભાસ�પ�ન �વ�નદશી� હતા. લોિહયા લૂખા-સૂખા િવ�ાન અને રાજકારણી નહોતા. થઈને-શૂ�યમન�ક થઈને øવવુ� ýઈએ. વહ�વુ� ýઈએ વહી જતી �ણમા�.
િતબેટને લ�મા� રાખીને લોિહયાએ ચીન �ગે જે િચ�તાઓ કરી ભારે મોટા સાિહ�ય�ેમી, વાચક અને સજ�ક હતા. તેમણે એકલાના એકા�તમા� ગજબની શ��ત હોય છ�. એકલા રહીને, એકા�તને
�
હતી, પા�ચેક દાયકા પહ�લા જ�મુ-કા�મીર િવષે જે ભિવ�યકથન કયુ� લખેલા ક��ણ, િશવ અને રામ પરના િનબ�ધો વા�ચો તો છક થઈ સેવીને જે øવાય છ� ક� અવતરીત થાય છ� એ ટોળા� ક� મેળાની વ�ે રહીને
હતુ� તેમા� લોિહયાનો યથાથ�વાદ પણ ઝળકતો. ýવ. એમણે લખેલા ક��ણ, િશવ અને રામ પરના લેખનો થોડો �શ તેની નથી થતુ�! અજવાળ બ�ધ કરીને �ધારાને સેવવાની આવડત હોવી ýઈએ.
��
��
રંગભેદ તથા ન�લવાદની સામે તેમણે અમે�રકામા� માગ� ��કનર નામની �તીિત કરાવશેઃ �ધારાની એક ડગલુ� આગળ જ અજવાળ છ�. ઝગારા મારતી રોશનીની
અ�ેત મિહલા સાથે �િતબ�ધો તો�ા હતા. માનવ-માનવ વ�ે સમતા તથા ‘ક��ણની બધી વ�તુઓ બે છ�ઃ બે મા, બે બાપ, બે નગર, બે �ેિમકાઓ વ�ે મહ��ફલના શોરબકોરમા� ઓગળી જવા કરતા� િન��હી �ધારામા �
ભાઈચારામા િવ�ાસ રાખનારા લોકોને એમના øવન અને કવનમા�થી અથવા કહો ક� અનેક. જે ચીજને સ�સારી અથ�મા� પછીથી મળ�લી કહીએ છીએ પડછાયા વગર ઓસરી જવાની ખેલિદલી આવડવી ýઈએ. ઓજસ
�
ભરપૂર �ેરણા મળતી રહી છ�, એકવીસમી સદીમા� પણ મળી શક� છ�. અથવા સમાજે �વીકારેલી અને સામાિજક કહીએ તો સાચી અસલ �ય��ત પાલનપુરીનો શેર છ�-
આધુિનક ‘ફ�િમિન�ટ’ અથવા ��ીવાદી િવમશ�મા� લોિહયાની ભૂિમકા ઘણી કરતા�ય �ે�ઠ અને અિધક િ�ય બની ગઈ છ�. ‘ ઘર મહીં ઓજસ વધારે રોશની સારી નથી,
�
અગ�યની છ�. ��ી-મુ��તની તરફ�ણમા� એમણે જે િચ�તન ��તુત કયુ� છ� એને આમ તો ક��ણ દેવકીન�દન છ� પણ યશોદાન�દન વધારે છ�. એવા લોકો હોય �યા� દીવા ઘણા �યા હોય પડછાયા ઘણા.’
�ા�િતકારીથી ઓછ�� કહી શકાય નહીં. ��ી મુ��તની િવિભ�ન િવચારધારાઓ મળવાની સ�ભાવના છ� જે ક��ણની અસલી મા-પેટમાનુ� નામ ન ýણતા હોય પડછાયાને પોતાના માનવાની ભૂલમા જ
�
તથા �દોલનોને લોિહયાના િવચારોમા�થી સમુિચત �ેરણા તેમજ માગ�દશ�ન પણ પાછળવાળી-દૂધવાળી મા યશોદાનુ� નામ ન ýણનારો તો ભા�યે જ મળ�. સા�જ અળખામણી થઈ ýય છ�. આપણા
મળી શક� છ�. મા�સ�વાદી, ��ીવાદી િવમશ� અનુસાર ��ીની અધીન�થતા એવી જ રીતે વસુદેવ ક�ઈક હારી ગયેલા ભાગે છ�, પણ ન�દને તો અસલી બાપ ઓફબીટ અને પોતાના- એવુ� કોઈ ગિણત સ�બ�ધમા�
આિથ�ક કારણોસર છ�, પરંતુ લોિહયા માનતા ક� ક�વળ આિથ�ક માળખ બદલવા કરતા�ય ક�ઈક અિધક મોભો મળી ગયો છ�. હોતુ� નથી. સ�બ�ધમા� અપે�ા અને પરપીડા
ુ�
મા�થી ઔરતને મરદની બરાબરીનો દર�ý મળી જશે નહીં. �ારકા અને મથુરા વ�ે હરીફાઈ કરવી ક�ઈક ઠીક લાગતી નથી, કારણ ��કત િ�વેદી વગરની મૌજ હોવી ýઈએ. આપણને
ે
રામમનોહર લોિહયાએ લ�યુ� છ� : મ� તો યહી કહ��ગા �ક ઈસમ� ક�છ ýિખમ ક� ભૂગોળ અને ઈિતહાસ મથુરાને સાથ આપેલો છ�, પરંતુ ý ક��ણનુ� ચાલ, દુિનયાએ અિલ�ત કરી ના��યા હોય એવુ�
ે
ે
ઉઠાની પડ�લી ઔર સબ છોટ�-મોટ� સવાલ �ક ઔરત કો આિથ�ક તો �ારકા... અને �ારકાધીશ, મથુરા અને મથુરાપિત કરતા� અિધક લાગે �યારે એ અિલ�તતાન પણ માણવી
ઢ�ગ સે �વત�� હોના પડ�ગા, ઔરત ઔર મદ� કો બરાબરી િ�ય ર�ા છ� ગોક�ળ અને મથુરા. મથુરા કરતા� બાળલીલા ýઈએ. આપણી ચચા� નથી થતી એટલે એનો
કી તન�વાહ દેની પડ�ગી – જૈસા કામ વૈસી બરાબરી કી અને યૌવન�ીડાની ���ટએ �ંદાવન અને બરસાના વગેરે મતલબ એમ ક� આપણા મૂિળયા �ડા રોપાયેલા છ�.
�
�
મજદૂરી વગૈરહ... યે સબ �કસી અ�છ� કાય��મ ક� �થળો અિધક મહ�વપૂણ� છ�. �ેિમકાઓનો �� થોડો ચચા�નો અથ� હજુ �યા�ક આપણા �વીકારભાવમા બાકી રહ�લો ઉમળકો
�
�ગ હ�, પર ઈનક� ઉપર ક�ા યા અધકચરા િચ�તક ગૂ�ચવાયેલો છ�. કોની સરખામણી કરવી? રુ��મણી હોઈ શક� છ�. સૈફ પાલનપુરી એમ લખ છ�-
ે
હી શાયદ બહસ કરે તો કરે, વરના અગર ક�છ અને સ�યભામાની, રાધા અને રુ��મણીની અથવા ‘મારા િવશે કોઈ હવે ��ા� નથી કરતુ�,
પૂરાના હો ચૂકા હ� તો શમ� ક� મારે હી બહસ રાધા ક� �ૌપદીની. �ેિમકા શ�દનો અથ� સ�ક�િચત આ ક�વી િસ�તથી હ�� વગોવાઈ ર�ો ���.’
નહીં કરેગા. �ય��ક વહ માન લેતા હ� �ક યહ કરવાનો નથી, સખા-સખીનો ભાવ �યાનમા � આપણી ચચા� ન હોય તો િનરાશ નહીં થવાનુ�. પહાડ જેવા મજબૂત છીએ
તો હમારે શા�� કા િબલક�લ આધાર �ગ રાખવાનો છ�. હવે તો મીરા� પણ આ હોડમા� એની ખા�ી કરી લોવાની! જે આગળ છ� એને કશી જ ખબર નથી હોતી, એ
હ�... લે�કન મ� ý કહ રહા હ�� વહા ઈનસે બઢ ઊતરી છ�. જે હોય તે, અ�યારે બડભાગી કોઈ તો બસ પોતાનુ� કામ કરતો પોતાની મ�તીમા� આગળ ધપે છ�. એને હ�ફાવવા
કરક� ઔર આગે ýતી હ� ઔર વહ હ� િદમાગ હોય તો તે રાધા જ છ�. �ણ લોકનો �વામી એનો કરતા� એની સાથે ચાલીને પોતાનો ર�તો બનાવીને, સ�ગનો ઉમ�ગ માણવાનો!
ક� પુનગ�ઠનવાલી બાત. યહ િદમાગી પુનગ�ઠન દાસ છ�. સમયના ફ�રે અથવા મહાકાલ �ૌપદી િજ�દગીને ખરતા� વાર નથી લાગતી! �ફલસૂફીઓ બધી પુ�તકોમા� રહી જશે.
�
પુરુષ વચ��વવાદી �યવ�થા મ� ગઢ� ગયે ��ી ક� અથવા મીરા�ને રાધાની જ�યાએ પહ�ચાડ�, આપણા ગયા પછી દુિનયાના મોબાઈલમા આપણો ન�બર સેવ થયેલો હશ ે
આદશ� �તીક� કો બદલકર યા તોડકર હાિસલ પણ એ એટલુ� સ�ભવ લાગતુ� નથી. ગમે તેવી એટલુ� જ. ઘરનો જ કોઈ �ય��ત �હો�સએપ �ૂપમા�થી આપણને બાદ કરશે.
�કયા ý સકતા હ�... ��થિત ભલેને હોય, પણ રુ��મણી �યારેય ��યુન�ધમા� નામ લખાય પછી �મરણન�ધનો ચોપડો ગુમ થઈ ýય છ�.
ઉ�ર�દેશના ફ�ઝાબાદ િજ�લામા એક રાધાની ટ�ર લઈ શક� તેમ નથી.’ ડો. આપણે ભુલાઈ જવાના જ છીએ. પા�દડ�� ખરી પડ� એમ ખરી પડવાનુ� એ પહ�લા �
�
નાનકડા ગામ અકબરપુરમા� રામમનોહર રામમનોહર લોિહયા એક િવરલ �ય��ત�વ ‘લીલા’મા�થી પીળા થવાનુ�, ‘લીલા’મા�થી મુ�ત થવાનુ�. શુ� ગયુ� અને શુ� ર�ુ�?
લોિહયાનો જ�મ. બાળપણમા� જ લોિહયાએ હતા. �પ�ટવ�તા અને પોતાના આગવા -એની િચ�તા વગર... રમેશ પારેખ કહ� છ� એમ-
માતા ચ�દા ગુમા�યા. કૌટ��િબક ધ�ધો હતો, પણ િપતા રાજકીય િવચારો ધરાવતા આ �ય��તને ભારતીય ‘પા�દડ�� ક�વી રીતે પીળ�� થયુ�, કોને ખબર?
�
િહરાલાલ િશ�ક હતા, રા��વાદમા� રંગાયેલા રાજકારણ અને �વત��તાનો ઈિતહાસ ભલે ભૂલી એટલ ક� ઝાડમા�થી શુ� ગયુ�, કોને ખબર?’ �
ે
હતા. શાળામા ભણવાના િદવસોમા� ગયો, પણ આજે એમના જ�મિદવસે ઓન ધ બી�સ :
�
લોિહયાએ લોકમા�ય �ટળકના એમને આપણે ‘પુ�ત �મરના અહ��ને તોડવા
��યુ સમયે હડતાળની સહ � �જિલ બાળપણ સાથ સ�બ�ધો ýડવા.’
ે
યોજના કરી અને આપીએ. - ગણપત પટ�લ ‘સૌ�ય’