Page 15 - DIVYA BHASKAR 011521
P. 15
Friday, January 15, 2021 | 15
ે
��ગલમા� �ો���ોયન �યા� �ફના�યા હતા તે ��યાએ હ�� �યા�ય સુધી એવી �ય��તની શોધમા� હતુ� જેની મદદથી એ પોતાના મનના ઊભરા �ય�ત
કરી શક�. અ�તા માટ� ઇમરોઝ એ �ય��ત હતા. અ�તા કહ� છ� ક� �યારને બે
બેઠી રહી. ��ો પરથી સ�કા� પાન ખરી ર�ા� હતા�... રીતે સમø શકાય છ�. એક તો જે આસમાન જેવો છ� અને બીý માથા ઉપરની
છત જેવો. એમનો પહ�લો �ેમ કિવ-ગીતકાર સાિહર લુિધયાનવી આસમાન
�ો���ોયે �યારે હાથ લ�બા�ીને બ�નેને શોધે છ�. છ�વટ� છત આસમાનમા� જ ખૂલે છ�!અ�તાના પુ�ત øવનનો
જેવો હતો, �યારે ઇમરોઝ ��યેની લાગણી છત જેવી. ��ી આસમાન અને છત
�ારંભ કદાચ �ેમમય નહોતો, પણ મ�ય અને �ત જ�ર �ેમમય ર�ા�. ઇમરોઝે
�
સતત અ�તાનો સાથ િનભા�યો, એમની કાળø લીધી, બીમારીમા ચાકરી
અ�તા �ીતમને �પ�� કય�... કરી. ઘણી વાર આપણને અચાનક કોઈક એવુ� નથી મળી જતુ� જે થોડા જ
સમયમા� એટલી હદે આ�મીય થઈ ýય ક� આપણને લાગે ક� ýણે આપણે
એને વષ�થી ઓળખીએ છીએ! અ�તાએ એમના øવનના આ બ�ને સૌથી
મહ�વના પુરુષો માટ� �ેમની આ ઉ�કટતા અનુભવી,
પણ જુદા જુદા રંગોમા�. અ�તા �ીતમના
øવનના ક�ટલાક �ક�સા એવા છ�, જેને વારે
ન વા ન�ોર વષ�ની શ�આત કરવા માટ� અ�તા �ીતમ કરતા� પણ �તમ�નની યા�ાના સ�દભ�મા� લે વારે સા�ભળવા ગમે. જેમ ક�, ઇમરોઝ
ચ�ડયાતી �ય��ત બીø કોણ હોવાની!મશહ�ર પ�ýબી કવિય�ી
સાથે સહøવન શ� થઈ ગયુ� તે પછી
છ�.‘હ�જરે કી િમ�ી’ અ�તા �ીતમની
અને લેિખકા અ�તા �ીતમ પાસે આપણને વારંવાર જવુ� ગમે આ�મકથાનુ� એ�સટ��શન છ�. એમની એક વાર સાિહર િદ�હી આવેલા તે
ે
છ�. એમના શ�દોમા�થી, એમના સજ�નમા�થી ફરી ફરીને પસાર થવુ� ગમે છ�. મૂળ આ�મકથા ‘રસીદી �ટ�કટ’ વખતની ઘટના. સાિહર અ�તાને
�
�
�ેમસ�બ�ધથી ��ય� રીતે ýડાયેલા હોઈએ તેમની સાથે જ નહીં, બલક� જેની અથવા ‘રેવ�યુ �ટ��પ’ ગુજરાતી મળવા બોલા�યા હતા, અ�તા અને
સાથે ક�વળ શ�દ ક� સૂર ક� કળાનો નાતો છ� એવી �ય��ત સાથે પણ અજબ વાચકોએ ખૂબ માણી છ�. ઇમરોઝ બ�નેને. સાિહર જે હોટલમા�
�
સ�ધાન થઈ શક� છ�. અ�તા �ીતમને �યારે મહાન રિશયન સાિહ�યકાર િલયો 1977મા� આ�મકથા છપાઈ ઊતરેલા �યા બ�ને પહ�ચી ગયા�.
ે
ટો��ટોયના િનવાસ�થાન લઈ જવામા આ�યા� �યારે તેઓ ખુદ આવી �યારે અ�તા 58 વષ�ના� હતા. સાિહર ��હ�કી મ�ગાવી રાખી હતી.
ે
�
�
અનુભૂિતમા�થી પસાર થયા� હતા. 1991મા� પુ�તકનુ� નવુ� સ��કરણ ટ�બલ પર �ણ �લાસ પડયા હતા.
�
રિશયામા ટો��ટોયના મકાનને �મારક તરીક� કાળøપૂવ�ક સાચવી ‘હ�જરે કી િમ�ી’ નામે બહાર બે-અઢી કલાક પછી રાત ઘેરાવા
�
રાખવામા આ�યુ� છ�. અ�તા ટો��ટોયના બાવીસ હýર પુ�તકોવાળા કમરામા� પડયુ�, જેમા� વ�ેના� વષ�નો અક� લાગી એટલે અ�તા-ઇમરોઝે િવદાય
�
�યા�ય સુધી ખામોશ બેઠા� ર�ા�. પછી તેઓ પાસેના ઓરડામા� ગયા�. તે ઉમેરાયો હતો. લીધી. લગભગ મધરાતે અ�તાને
ે
�
ટો��ટોયનો સૂવાનો કમરો હતો. �યા દીવાલ પર એક સફ�દ ખમીસ અ�તા �ીતમ 86 ���� ���� િલયો �ો���ોય એમનો ફોન આ�યો. સાિહર ક�ુ�, ‘અબ
�ટ�ગાતુ� હતુ�. ટો��ટોય �િતમ િદવસોમા� આ ખમીસ પહ�રતા. વષ�નુ� ભરપૂર øવન ભી તીન િગલાસ પડ� હ� ઔર મ� તીન�
ે
�
અ�તા �ીતમ લખ છ�, એટલામા� બારીમા�થી હવાની લહ�રખી ø�યા. ‘લાલ ધાગે કા �ર�તા’ િગલાસ� મ� સે બારી-બારી સે પી રહા હ�� ઔર
આવી. ખમીસ હ�યુ� ને એનો એક છ�ડો ધીમેથી અ�તાને ��ક ઓફ (1989), ‘અ�ાાત કા િનમ��ણ’ િલખ રહા હ��...’
ે
અડ�યો. અ�તા લખ છ�, ‘મારા આખા શરીરમા�થી એક તી� (1992) અને તે પછીના� ‘દરવેશ� કી અ�તા કહ� છ�, ‘આ ક�વળ ક�દરત જ ýણે છ� ક� આ કોઈ
ુ�
ક�પન પસાર થઈ ગયુ�. લા�ય, ટો��ટોયે ýણે પોતાનો હાથ િશિશર રામાવત મ�હદી’ નામના પુ�તકોમા� અ�તાએ પોતાની �તરંગ ત�તુ હતો, ખબર નહીં કયા જ�મનો, જે આ ભવમા� પણ અમારા �ણેયની
લ�બાવીને મારા ખભાને �પશ� કય� છ�... અને પછી જ�ગલમા� આ�યા��મક અનુભૂિતઓની વાતો લખી છ�. આ િસવાય પણ આસપાસ વીંટળાયેલો ર�ો...’જલ�ધર દૂરદશ�ને એક વાર અ�તાના øવન
�
�યા� તેમને દફના�યા હતા તે જ�યાએ હ�� �યા�ય સુધી બેઠી રહી. એક પુ�તક છ� - ‘અ�ર� ક� સાયે’ જેને અ�તા �ીતમની બીø પર દ�તાવેø �ફ�મ બનાવી હતી. એમને કહ�વામા આ�યુ� ક� સાિહર અને
�
ે
��ો પરથી સૂકા� પાન ખરી ર�ા� હતા. હ�� એક પા�દડ�� �ચકીને મારી આ�મકથા મનાય છ�. જેમને અ�તાની ‘રેવ�યુ �ટ��પ’ �પશી� ગઈ ઇમરોઝ સાથેના તમારા સ�બ�ધ િવશ ક�ઈક કહો. અ�તાએ જવાબ આ�યો,
સાથે લેતી આવી, જે હø સુધી મ� સાચવી રા�યુ� છ�.’ છ� તેમને આ પુ�તકો પણ ગમશે. ઉમા િ�લોકિલિખત ‘અ�તા ઇમરોઝઃ ‘દુિનયા મ� �ર�તા એક હી હોતા હ� - તડપ કા, િવરહ કી િહચકી કા ઔર
જ�યાનુ� પોતાનુ� સત હોય છ��. અ�તા �ીતમે પોતાના� એક પુ�તકનુ� એક �ેમકહાની’ પુ�તકમા�થી પણ પસાર થવા જેવુ� છ�.અ�તા �ીતમે ‘રસીદી શહનાઈ કા, ý િવરહ કી િહચકી મ� ભી સુનાઈ દેતા હ�. યહી �ર�તા સાિહર
શીષ�ક છ�, ‘હ�જરે કી િમ�ી’. સૂફી સ�ત જે જ�યાએ બેસીને સાધના કરે છ� �ટ�કટ’મા� લ�યુ� છ� ક�, ‘દુ:ખદ �ત એ નથી હોતો ક� øવનના લા�બા પથ પર સે ભી થા, ઇમરોઝ સે ભી હ�...’અ�તા ક� ઇમરોઝ બ�નેમા�થી કોઈએ �પ�ટ
તેને હ�જરા કહ� છ�. સ�ત મહા�માએ વષ� સુધી એક જ �થળ� લગાતાર સાધના સમાજના બ�ધનો કા�ટા િવખેયા� કરે ને આપણા પગમા�થી આખી િજ�દગી લોહી શ�દોમા� �ેમનો એકરાર કય� નહોતો! એમનો �ેમ શા��દક અિભ�ય��ત કરતા�
કરી હોવાથી તે જ�યા પિવ� થઈ ýય છ�. તેમા� ભ��તના �પ�દનો હોય છ�. વહ�તુ� રહ�. દુ:ખદ �ત એ હોય છ� ક� તમે તમારા લોહીલુહાણ પગ સાથે એક �યા�ય ઉપર ઉઠી ચુ�યો હતો.ý મન-�દયની મુ�ધતાને, માસૂિમયતને ટકાવી
અ�તાએ એક જ�યાએ લ�યુ� છ� ક�, ‘મ� અપને હ�જરે કી િમ�ી હ��, અથા�� જ�યાએ ઊભા રહી ýઓ ને આગળ કોઈ ર�તો તમને બોલાવતો ન હોય...’ રાખી હોય અને ý ભા�યમા લખાય હોય તો øવનમા� �ેમની અનુભૂિતની
�
ુ�
�
હ�� મારા જ �થાનકની માટી છ��.’ અ�તા સાધનાને �ચિલત અથ�મા� નહીં, અ�તાના øવનમા� એકાિધક પુરુષ આ�યા. અ�તાનુ� મન હ�મેશા એક આવી �ણો આવી જતી હોય છ�...
ે
સુ નીલનો ઇમેઇલ છ�, Madhu-da, સોમવારે ટોરા�ટોથી નીકળી સુનીલ કોઠારીએ મારા
તારે �યા આવુ� છ��. સુનીલ કલક�ામા� રવી��ભારતીમા� �ોફ�સર
�
હતો તે �એ તે મને પ�મા� Madhu-da કહીને સ�બોધતો યાને ø�નમા� ��ે� કય� ને અન સુનીલ કોઠારી?
બ�ગાળી ઢબનુ� ‘મધુ’દા’ અને �બ� મળીએ �યારે કોણી મારીને કહ�તો ‘મધુડા!’
ે
ે
ે
આ એની ‘ýક!’ તે સતત પોતાના િવશ ને િમ�ો િવશ ને �વાસો િવશ ને �ે��� માય લાઇફ!
રતન િથયામ, િદ�હી નાટક સીન, િસડની �યૂિઝક કો�સટ�, �ફિલપી�સ,
બરમૂડા ને વોટ�વર બાબત તમે સા�ભળતા હોવ ક� ન હોવ, ઇવન હાજર હોવ
ક� નકો નકો, સુનીલ બોલ બોલ બોલ બો�યાજકર! સુનીલ ગાવસકરની જેમ
સુનીલ બો�યાજકર! એના િમ�ો, ભૂપેન, હ�� વગેરે સૌના� ઘરમા� તે બેરોકટોક
ýય, ખાય, તકરારે, દુલારે ક� રીસાય––નો �ોબલેમ!
તે રોિહત શાહના ઘરે રહ�લો �યારે ઓ�ફસેથી થાકીને રોિહતભાઈ ઘરનો
દાદરો ચડ� �યારથી સુનીલ બોલવાનુ� ચાલ કરતો, ‘�ુકલીન અકાદમી ઓફ
ુ
�યૂિઝકમા� હોિલવૂડ �ટાર ક�યટ �લે�ચેટનુ� નાટક છ�, ��ીટકાર નેઇ�ડ
�ડઝાયર! તારે માટ� પાસ લા�યો છ��!’ અને તમે તે ýવા ýઓ તો
�
એક�ડમીનો મુિખયો સુનીલને અછોવાના કરીને �ીન�મમા� લઈ ýય
ને પહ�લી રો–મા� વ�ોવ� બેસાડ ને તમે રો K યા તો રો Mમા�
�
ગોઠવાઓ!
�
�યુ યોક�મા� િલ�કન સે�ટર કો��લે�સમા જ�બર–ગ�બર ભપક�દાર
નાટક, િસનેમા, ��ય, સ�ગીતના ગગનચુ�બી કલામ�િદરના એક ભ�ય
�ટ�જ ઉપરથી અમુક �લીવલેસ પોલકામા� લૈસ ગોરી નત�કી આપણને જણાવે
છ� ક� ‘અને પછી સુનીલ કોઠારીએ મારા øવનમા� �વેશ કય� ને ચે��ડ માય
લાઇફ!’ ને સુનીલ આપણને છાનોમાનો �ખો મારતો હોય એવો ભાસ થાય!
તે સમ� કાય��મ દરિમયાન કોઠારી સાહ�બને �યુ યોક�ની ફાઇવ �ટાર હોટ�લમા � નીલે
ઉતારો! ‘સાલા મધુ–ડા! મુ�બઈના ભોઈવાડામા�થી આપણે �યુ યોક�મા� લોડ�ની ગયો ઝાલમની ખાડીમા તે હો�ેદારણ ને આ કોઠારો પોણા ગગન િબનધા�ત િદ�હીની �ેસ �લબ, િથયેટર �લબ, એનઆઈડી,
�
�
�
જેમ રહીએ છીએ!’ સુનીલ મારા કરતા� નવ વષ� મોટો હતો પણ ‘તમે’ કહ�� તો કલાક સુધી ડા�સનુ� �ડસકસન કરતા રહ�લા. ફલા ફલા, ઢીમાકા ઢીમાકા અિખલ ભારતીય િદ�હીદશ�ન
િચડાઈ જતો, બલક� રીસાઈ જતો. બધાની જેમ તારે સાલા મને તુ� જ કહ�વાનુ�. ઉ.વ. �સી–�લસની વય, પ�ટયા� પાડ�લા વાળ, ક� તલે કરા�યુ�. િદ�હીના એિશયાડ િવલેજ કોલોનીમા� તેના પોતાના
હ�� આ પિ�કામા લખ છ�� તે �એ �યુ યોક� ઇ��ડયન �ફ�મ ફ���ટવાલમા � જરીýમાવાળા અચકન–સુરવાલ અને િમ�ટર! હાથીદા�તની ઘરે લઈ ગયો, ‘આપણે પોતાના ઘરે જમવાનુ� રા�યુ� જ નથી,
�
ુ�
�
�દિશ�ત 22 જેટલી �ફ�મોમા�થી બને એટલી �ફ�મો ઠા�સી ઠા�સીને ýતો. એવા મૂઠવાળી છડી! સહ�જ વા�કી કરોડર�જુ સાથે ચૌદ વષ�ના મધુ રાય કોઈને કોઈ બોલાવે, તોય જઈએ.’
એક ફ���ટવાલ દરિમયાન કોઠારી સાહ�બ મારા મહ�માન હતા એટલે મારે �કશોરના તરવરાટથી સુનીલ બહાર નીકળતો, ‘આ છડીની છ��લા 60 વષ�થી હ�� સુનીલના પ�રચયમા� છ��. સુરેશ ýષીને
�
�
�
�
ફ�ત એક જ �ફ�મ ýવી એવી એની હઠ હતી. તે એક �ફ�મ ýવા અમે જ�ર નથી, પણ સાથે હોય તો લોકો માન આપે, બસમા જ�યા �યા, રિસક શાહન �યા, રોિહત શાહ, ભૂપેન ખ�ખર ગમે તેને
ે
�
�
�
�
ગયા તો ફ���ટવાલનો મુિખયો અરધો અરધો થઈને એમને આવકારવા લા�યો આપે!’ એક સમયે મારે �યુ જસી�ની �લાઇટમા િદ�હીમા 18 કલાકનુ� �યા અને અલબ� મારે �યા. તે છ દાયકા દરિમયાન એકઝે�ટ સે�ફસેઇમ
�
એટસેટ�રા. મારા ધ�ધાના કામે એક સરકારી હો�ેદારણના ઘરે અમે ગયા તો રોકાણ હતુ�. સુદશ�ના શીલા ભ�� તેના ઘરે જમવાનુ� ગોઠવેલુ� ને મારા માટ� મુ�ામા, બુ�ો થયા િવનાનો 87 વષ�નો રણિજતરામ સુવણ�ચ��ક િવજેતા,
હો�ેદારણના કોફી ટ�બલ ઉપર સુનીલની લખેલી ચોપડી હતી! ક�મક� તેની ડોટર આખા િદવસની ટ��સી બા�ધી આપેલી. સુનીલને તેની ભાળ મળતા જણા�યુ� પ��ી સુનીલ કોઠારી પણ આખરે મહામારીના િશકાર થયો! કા�ટ �લડી
�
�
શી ખબર ‘છાઓ’ ક� ‘ઓ�ડષી’ કશુ�ક ભણવા ઇ��ડયા ગયેલી. અને મારો ધ�ધો ક� તે પણ જમવા આવશે અને પછી આખો િદવસ ટ��સીમા સુનીલ કોઠારીએ િબલીવ ઇટ! જય ક�ચીપુડી!