Page 13 - DIVYA BHASKAR 051421

Friday, May 14, 2021 | 13

ૂ
ૈ
�
ં
ે
�
ે
�
ઈ�કની મý એ છ ક એ øતવા નહી, હારવા તયાર બઠલા લોકોની વાત છ. માણસ �યારે �મ, પરા િદલથી �મ
ે
�
ે
ે
ુ
�
�
�
ે
કર �યારે એન કદાચ ખબર પણ હોય છ ક એ જ કરી ર�ો છ એનુ પ�રણામ પોતે ધાર છ એવ ન પણ હોય...
�
ે
�
�
�
ે
�
આજ િદલ ખોલ ક રોય હ
�
તો ય ખશ હ, ‘ફરાઝ’ ક. મા. મનશી
�
ુ
ુ
ુ
ે
�મ, શૌય�, સાહસ અન
ે
ે
�
ૂ
ે
તમ છતા, પરા િદલથી અન પરી ઈમાનદારીથી ઈ�કની બાø રમી
ૂ
્
નાખવાન આપણને અહમદ ફરાઝ શીખવી ગયા છ, ‘ગર બાø ઈ�ક કી
�
ુ
�
�
બાø હ, ý ચાહો લગા દો ડર કસા, ગર øત ગય તો �યા કહના, હાર ભી અ��મતાના ��ગાતા :
�
ે
�
ે
�
તો બાø મા’ત નહી...’ અહમદ ફરાઝ પણ કહ છ, ‘ત એકવાર પરા િદલથી
�
ૂ
�
ુ
ં
�
ુ
�
�
�
ૈ
�
ુ
એક ડગલ ભર, એ પછી હ માર સવ�વ �યોછાવર કરવા તયાર છ.’ અહી એક
ં
�
�
ુ
ે
ુ
�
ુ
�
ુ
ે
�
વમ�સ િલબરશનનો અિભગમ પણ બહ સદર રીત દખાય છ. ý માશકાની ક.મા. મનશી
ે
�
ે
�
મરø હોય તો જ કિવ આગળ વધવા તયાર છ. આ શરની બીø પ��ત બહ �
ૈ
સાહિસક અન િદલ ફાડીન �મ કરતા કોઈ આિશકની પ��ત છ...હ ચપ છ,
�
�
�
ૂ
ે
ે
�
ે
�
�
ુ
નથી બોલતો. આપણા સ�બધ િવશે કોઈને ખબર પડ� એવ કશ જ નથી કરતો મનશીની ગજરાતી નવલકથા-નાટક-વાતા� �� ે
�
ુ
�
�
ુ
ુ
ે
�
કારણ ક, હ હારી જવા તયાર છ પણ તારી બદનામી કરવા તયાર નથી. હારી
�
�
ૈ
ૈ
�
�
ે
ે
ે
�
જવાનો હ�સલો (સાહસ) દરેક �ય��તમા નથી હોતો. આપણે જન �મ કરીએ નીખરી, �હોરી અને �ચાઈએ જઈન અટકી
ે
એને પામી લવી, પામી લવો એ જ આપ�ં �િતમ �યય હોય છ, પરંત અહી ં
�
ુ
ે
ે
ે
ુ
ૈ
�
એક તરફથી કિવ એને પોતાની મરø જણાવવાન કહ છ અન બીø તરફ પોતે નયાલાલ માણકલાલ મનશી (1887-1971) એટલે ક.મા.
�
ુ
ે
�
ે
�
ે
ૈ
�
ુ
ુ
�
ે
�
�
ે
�
પોતાના હોઠ બધ રાખીન હારી જવાની તયારી બતાવે છ. � ક મનશી િવશ ટકમા લખવુ અસ�ભવ છ. મનશી એટલે અનક
ु
ु
ै
िदल धडकता नह� सलगता ह, वो जो खवािहश थी, आबला ह मझ े સ�થાઓના �થાપક. ‘�વ�નિસિ�ની શોધમા’ નીકળલો અન ે
ै
�
�
�
ं
�
े
�
ै
ु
कौन जान क चाहतो म फ़राज़, �या गवाया ह �या िमला है मझ े સઘષ� કરીને સફળ થયલો રગદશી øવનયો�ો અન ગજરાતી સાિહ�યનો
�
ે
ે
ં
�
ુ
આ છ�લો શર અહમદ ફરાઝની માનિસક અવ�થા અથવા તડપ, િદ�ગજ સજક! ગજરાતી-��ø-િહ�દી �ણે ભાષામા મનશીએ મહ�વના
ે
ુ
�
�
�
ે
ુ
�
�
ે
�
િવરહની વાત કરે છ... િદલ ધડકતુ નથી, સળગ છ. ��થિત એવી છ ક ત ુ � �થોનુ સજન-લખન કયુ છ, પણ એમની સજકતા ગજરાતી નવલકથા-નાટક-
�
ે
�
�
�
ુ
�
�
�
�
ગમે તટલી મોડી મળી છ પણ તારા માટની �વાિહશ આજે પણ ઓછી થઈ વાતા �� નીખરી, �હોરી અન એની �ચાઈએ જઈન અટકી. એમના
�
ે
ે
�
ે
�
ે
ે
�
નથી. આપણે સાથ ø�યા ક છટા છટા, આપણે એક િદશામા �વાસ કય� અ�યાસના અન િવ�તાના ��ોમા કાયદો, સ�કિત, રાજનીિત, ત�વ�ાન
�
�
ે
ે
�
�
�
�
�
ે
�
�
�
�
ુ
�
�
ે
ુ
ક િવર�, આપણે એકબીýન શો�યા� ક ગમા�યા...આ બધા િહસાબન ે તથા ઈિતહાસનો સમાવેશ કરવો જ પડ�.
�
છોડીને કિવ કહ છ ક માર િદલ હવ ધડકતુ નથી, સળગવા લા�ય � ુ ક.મા. મનશીએ સાિહ�ય, કલા અન સવાગી િશ�ણ માટ ભારતીય
ુ
�
ે
�
�
ુ
�
ે
�
�
�
�
છ. િવ�ાભવન (ભવ�સ, મબઈ)ની �થાપના કરી એનો પ�રણામગામી િવ�તાર
�
ુ
સમય ઓછો છ અન છતાય મારી �વાિહશ, મારી ઝખના, કય�. મનશી એટલ ભારતીય અ��મતાના ભખધારી ઉ�ગાતા! આઝાદી પહલા �
ે
�
�
�
ે
ુ
�
્
ે
�
�
ૂ
�
�
�
�
ુ
�
ુ
તારા માટનો �મ ક તારા િવશન માર આકષ�ણ હø એટલુ જ જ મનશીએ સા�કિતક પનરુ�થાન માટ ખબ કામ કયુ. એમના નવલકથા
�
ે
�
ુ
ે
ુ
�
�
ે
�
ૂ
અકબધ છ. ભલ એની �િમકા એને મોડી મળી છ, પરંત િજદગીને એટલી લખનમા છવટન દશન પણ એ જ છ. વીસમી સદીના પવાધમા ગાધીø,
�
ુ
�
�
ે
�
�
�
�
�
ે
�
ુ
�
�
ે
�
ે
ફ�રયાદ કરીને કિવ પોતાનુ સવ�વ દાવ ઉપર લગાડવા તયાર થઈ ýય સરદાર અન જવાહર જવી �િતભાઓ સાથ પોતાના� કાય� અન તજ�વી
ૈ
ે
ે
ે
તસવીર ूતીકાत्મક છ ે
છ. કિવ કહ છ હવ આ જ�યાએ પહ��યા પછી મને ફ�ત �મ સમýય છ, બિ��િતભાથી એ પોતાની જ�યા બનાવી શકલા. બધારણનો મસ�ો ઘડવામા �
�
�
ુ
�
�
ે
ુ
�
ે
�
ુ
�
�
ે
�
ુ
�
�
ુ
ફ�ત તારા પર�વેની લાગણી અન ઈમોશ�સ સમýય છ. મનશીન મહ�વનુ યોગદાન હત. બધારણ રચવાની તમામ સિમિતઓમા �
�
�
�
�
ે
હવ મળવવાની અન ખોવાની રમતમાથી હ બહાર નીકળી ý� છ. ત � ુ મનશી સ�યપદે રહલા. અ�ણી વકીલોમાય એમનુ �થાન મોખરાનુ હત.
ે
�
�
�
�
ે
ુ
�
ુ
�
ै
ु
े
ै
ु
े
िज़�दगी स यही िगला ह मझ, तू बहत दर स िमला ह मझ े મારી સાથ હોઈશ તો પણ કદાચ મારી નહી હોય... અન મારી સાથ નહી ં આઝાદી પહલા� રચાયલી �ાતીય સરકારમા એ �હ�ધાન હતા અન હ�લડો
ु
े
े
�
ે
ે
ં
�
�
ે
�
ે
ે
ु
ै
े
हमसफ़र चािहय हजूम नह�, इक मसािफ़र भी कािफ़ला ह मझ े હોય, તો પણ મારી જ હોઈશ ! રોકવા ��જ કિમશનરની કચરીમા બસીન આદેશો
ु
ु
ે
ે
�
ે
ે
ે
ુ
ૂ
ે
�
ે
ુ
ે
ૂ
ુ
અહમદ ફરાઝની આ ગઝલ સબધોને સાવ જદી રીત જએ છ. િજદગીને આ ખમારી અન પરપરા ઈ�કના જનન સાથ લખાયલી ગઝલ અહમદ આપીને 1800 માણસોની ધરપકડ કરાવીને
�
ે
ૂ
�
ુ
�
ે
�
ે
ુ
�
ફ�રયાદ કરે છ, પરંત એક �ય��તના મોડ�થી મળવા િવશની ફ�રયાદને એ ફરાઝના િમýજની ગઝલ છ. એમને પા�ક�તાનમાથી દશિનકાલ કરવામા � હ�લડો શાત કરેલા. આઝાદી પછી પણ
�
�
�
�
�
ુ
�
ે
ે
ે
�
�
�
ૂ
ખબ રશમી રીત રજૂ કરે છ. આપણી પાસ ઘ� બધ હોય અન છતા� જ ે આ�યા હતા. એમણે લડનમા પોતાના øવનનો ઘણો સમય િવતા�યો. શ�દના રાજકારણમા� એમનો દબદબો હતો. છ�લ ે
ં
�
ે
ે
�
�
�
ે
ે
ે
એક �ય��ત ખટતી હોય એ બીø કોઈ પણ દ�યવી ચીýથી સરભર ન કરાચી ર�ડયોના પ�તો સ�શનમા એ કામ કરતા હતા, પછી પશાવરમા� એ ઉ�ર �દશના રા�યપાલ પદે રહલા.
ૂ
ુ
�
ે
ે
�
�
�
ુ
�
થઈ શક... બધ મળ�યા છતા અભાવમા øવન િવતાવતા એવા કટલાય �ોફ�સર તરીક� કામ કરવા લા�યા. એમના આઝાદ રાજનીિતક િવચારોએ મલકમા � આવા �ખર િવ�ાન અન િવરલ
�
ુ
�
ુ
�
�
ુ
લોકો આપણી આસપાસ છ, જમને પોતાની આસપાસના જગત સાથ ે એમને �યાય ટકવા ન દીધા. ઝ�ફીકાર અલી ભ�ોની ફાસી પછી એમણે �િતભાશાળી મનશીન પોતાનુ �ગત
�
ુ
�
ે
�
ુ
ે
ે
ુ
�
�
�
�
ે
ે
ે
ઝાઝી લવાદવા નથી. એ પોતાની �દર આખો સમદર લઈન øવ છ. લડન િશ�ટ થવાન ન�ી કરી લીધ. મિણલાલ હ. પટ�લ øવન નોખુ ન અચરજકર હત. ભરચના
ુ
�
ુ
�
�
ુ
ુ
�
ે
એ લોકો એવા છ ક જમનો સમદર �યારય પોતાની હદ ઓળગતો આમ ýવા જઈએ તો ફરાઝની ગઝલો પાસ િવષય-વ�તનો મનશી પ�રવારમા� જ�મ. માતા તાપીબાએ
�
ે
�
ે
ુ
ે
ે
ે
�
ે
નથી! અહમદ ફરાઝની આ પ��તઓ બહ સરસ રીત પોતાની િવ�તાર નથી. એમનો રોમે��ટક �વભાવ અન શ�દો સાથ કામ પરાણો ન શા��ોના પાઠ ભણાવીન સ�કાર
�
ે
�
ુ
ફ�રયાદ મકી આપે છ. પાડવાની એમની સહજ અિભ�ય��ત ફરાઝને જદા પાડી િસ�યા. િપતા માણકલાલ એમને 11 વષના
�
�
ે
�
ૂ
ૂ
�
ે
ે
િજદગી સામ એક જ ફ�રયાદ છ, હવ સાથ ે એકબીýન ે આપે છ. એ સતત કલાપ�ી ર�ા. એમની ગઝલોમા� દદ� મકીને અવસાન પામલા. માતાએ �રવાજ �માણ ે
�
ે
�
�
ુ
ુ
ુ
�
ે
�
�
�
ે
િવતાવવાનો સમય ઓછો છ. ત મ�યો ક મળી એનો છ, સહજતા અન રવાની છ, પરંત રોતડાવેડા નથી, 13 વષના કનૈયાલાલના લ�ન અિતલ�મી સાથ કરાવી દીધેલા. મનશીના
�
�
ે
ુ
�
�
�
�
�
ે
�
�
�
ુ
ુ
આભાર માન ક હવ �યાર મળી છ ક મ�યો છ �યાર ે ગમતા રહીએ ફ�રયાદો નથી... એમની ફ�રયાદ પણ ખમારીથી øવનમા આ �કરણ અસતોષ જગવતુ રહલ.
�
�
ે
�
ે
મારી પાસ સમય નથી એ વાતનો અફસોસ કરુ! ભરલી છ. એમનો એક શર... �મની અ���તમા એકલવાયા મનશી સચીનમા ýયલી કોઈ ક�યા માટ �
�
�
ે
ે
ે
�
ુ
े
ै
ं
�
મોટાભાગના� માણસોની આગળ-પાછળ, ઉપર- કાજલ ઓઝા વ� जो हमसफर सर मिजल िबछड रहा ह फ़राज़ ઝરતા ર�ા. છવટ લીલાવતી શઠમા પોતાનુ ગમતુ િ�યજન પા�યા. લીલાવતી
�
ૂ
�
ે
�
�
ૈ
ै
ે
ે
ે
ે
ે
�
ે
�
�
�
�
નીચ ક આસપાસ ઘણા લોકો હોય છ. એમના પદ, अजब नह� ह अगर याद भी न हो उस े સાથના �મમા એટલા ગળાડબ હતા ક સવાર ઓ�ફસ જતા ન સા�જ વળતા
�
ે
ે
ે
ે
ે
�
ે
ે
�
ૈ
�િત�ઠા, પસા ýતýતની બાબતો સાથ ýડાયલા આવા બીø તરફ, રના લલા અન બીý અનક ગાયકોએ - એમ િદવસમા બ �મપ�ો આપતા. આકરા �વભાવના બાન મનાવીન એ
ુ
ૈ
ે
ે
ે
ુ
ે
ે
ુ
�
ે
ુ
લોકો એકલા પડવા દતા નથી, પરંત જના øવનમા પોતાની એમની આ ગઝલને ઘર ઘર સધી પહ�ચાડી. આ ગઝલ હવ ે જમાનામા મનશી પ�ની અન �યસી (લીલાવતી)ન સાથ લઈ યરોપ �વાસ
�
ુ
ે
ે
ુ
�
ે
ુ
�
ે
�
�
ૂ
િ�ય �ય��તનો અભાવ છ એ ભીડમા પણ એકલા અન એકલા હોય પા�ક�તાનની નથી રહી, સાચ પછો તો અહમદ ફરાઝની પણ નથી કરી આવલા. મનશીના �મ અન શૌય, િવચ�ણ બિ�મ�ા અન સાહિસકતા
ે
ે
ુ
ે
�
�
�
�
ે
�
�
�
�
ૂ
�યાર પણ પોતાના િ�ય �ય��ત સાથે હોઈ શક છ...હજમનો અથ ટોળ� � રહી ! એમની કથાવાતાના પા�ોમા આ�યા! �
ु
ं
े
�
�
ે
ુ
ે
�
�
છ, ટોળ �યારય સહ�વાસી ન હોઈ શક. હમસફરનો અથ સાથ �વાસ रिजश ही सही िदल ही दखान क िलए आ બરોડા કોલેજમા �ી અરિવદ પાસ ભણવા મ�ય. એમનાથી �ભાિવત
�
ે
�
�
�
�
�
े
�
े
ु
े
ે
ુ
કરનારી �ય��ત અન એવી એક જ �ય��ત ý મળી ýય તો એની સામ ે आ िफर स मझ छोड़ क जान क िलए आ થયા, પરંત ગાધીø અન દયાનદ સર�વતીન øવન આદશ� તરીક� �વીકાયા �
�
�
ે
ે
�
े
ं
�
�
�
�
ે
�
�
�
�
ુ
આખ ટોળ� નકામુ છ. कछ तो िमर िपदार-ए-मोह�बत का भरम रख હતા. છતા એમને માટ �ીક�ણ જ સવ�વ હતા. ��યક કાયના કતા �ીક�ણ છ �
�
�
�
�
ै
तू मोह�बत स कोई चाल तो चल, हार जान का हौसला ह मझ े तू भी तो कभी मझ को मनान क िलए आ ન પોતે તો સાધન મા� છ એવ માનતા. ‘ક�ણાવતાર’ના છ ભાગ લખવામા�
े
ु
े
ु
े
�
ે
�
�
ુ
ं
लब कशा हू तो इस यकीन क साथ, क�ल होन का हौसला ह मझ े મહદી હસન ગાયલી એક ગઝલે, એમને ખબ જ લોકિ�યતા આપી, એમણે શષ øવન સમિપત કરી દીધેલ. 19 વષની વય ભરચમા દાદાભાઈ
े
ु
ं
�
ै
ે
ે
ૂ
ુ
�
ે
�
�
�
�
ુ
ે
्
�
�
�
ે
ે
�
ે
�
ુ
ઈ�કની મý એ છ ક એ øતવા નહી, હારવા તયાર બઠલા લોકોની વાત अब क हम िबछड़ तो शायद कभी ख़वाब� म िमल � નવરોø લાઈ�રી �થાપલી. કાયદાન ભણવા મબઈ ગયા �યાર ચાલીની
ૈ
ં
�
�
ુ
ે
�
े
ु
�
�
�
�
ૂ
ે
�
ે
ે
ે
છ�. �યાય કોઈ જ�યાએ એકબીýન તોડી નાખવાન બદલ, ભીતરની િતરાડો िजस तरह सूख हए फल िकताब� म िमल � ઓરડીમા� રહલા, પણ પછી મોટા વકીલ ન ખબ વચાતા લખક તરીક� �યાિત
ે
�
ૂ
ુ
ે
ુ
�
�
�
�
�
ે
ે
�
ýડવાન કામ ઈ�ક કરે છ. માણસ �યાર �મ...પરા િદલથી �મ કરે �યાર ે શાયરી ગઝલકારના િમýજની બારી છ. એ એમાથી ડો�કયુ કરે છ, પા�યા. ‘ગજરાત’ ન ‘હસ’ સામિયકોમા સપાદક બ�યા. રણિજતરામના
�
�
ે
�
�
ે
�
�
એને કદાચ ખબર પણ હોય છ ક એ જ કરી ર�ો છ એનુ પ�રણામ પોતે ધાર ે આપણા તરફ જએ છ. આપણે બારીમા ઊભલો એ ગઝલકાર ýઈ શકીએ પાડોશી હોવાનો લાભ પા�યા ન �ણ દાયકા સધી ગજરાતી સાિહ�ય પ�રષદનુ �
ે
ે
ુ
ુ
�
�
ુ
�
છ� એવ ન પણ હોય. (અનસધાન પાના ન.20) (અનસધાન પાના ન.20)
ુ
�
ુ
ુ
�
�
�