Page 19 - DIVYA BHASKAR 022621
P. 19
¾ }ગુજરાત આંતરરાષ્ટ્રીય આવૃત્તિ Friday, February 26, 2021 19
Friday, February 26, 2021 | 18 Friday, February 26, 2021 | 19
ઇ�કમા� પણ ‘પહલી નજર’ ક� ‘પહ�લા �ેમ’ને આપણે વધારે જ ભાવ
આપણે ��ા� ન�.1 આવવુ� એ જ ન�બર-1 ���લેમ પટાવવાની વાત-200 મીટરની રેસ હતી અને પહ�લી �કસ સરકારી ટ��ડર! ગુજરાતી અન ક��ી બ�ન ે Published in USA by Cinemaya Media Inc.
ે
આપણા અ��ત�વની ઓન- આ�યો છ�. સ�ગીતકાર અનુ મિલક� ગીતકાર મજરુહ પાસે એક વાર િજદ કરી ભાષાઓના ઉપયોગને ભાષા: શ��ની અિભ�ય��તની જનની
ક� ‘પહલી નઝર મ� પહલા �યાર હ�આ’વાળા ભાવ પર જ ગીત લખો. �યારે
Volume 16 . Issue 30 . 32 page . US $1
Friday, November 30, 2019
ઓફ ��વ� બની બેઠી છ�. બધા� મજરુહ� કહ�લુ�, ‘િમયા, પહલી નઝર મ� પહલા �યાર હો ગયા, તો �યા દૂસરી કારણે ક�� િ�ભાષી ��ેશ ��
�
જ એક અ��� સ�ગીત�ુર�ીની ન�.1 થવાની ઘેલછા નઝર મ� દૂસરા �યાર હોગા? �યાર કોઇ પ�ýબમેલ નહીં �ક પહ�લે ન�બર ક�
�લેટફોમ� પર હી આ ક� રુક�!’ ચા�દ પર પહ�લા કોણ પહ�ચે એ માટ� રિશયા-
ગેમ રમી ર�ા� છ� અમે�રકામા� હોડ લાગેલી. પછી �યારે અમે�રકા પહ�લા સૌથી પહ�લી વાર પા �ક�તાનની રચના પછી 1984મા� દેશની એકમા� ઉદૂ� ભાષાન ે વાચનરસ ને �ો�સાહનથી �ેરાઈ, પા�ચ વષ�ની �મરથી જ પુ�તકોનો સ�ગ
�
પહ��યુ�, તો રિશયાએ અફવા ઉડાડી ક� અમે�રકનો ચા�દ પર ગયા જ નથી.
થયો. ગા�ધીøનુ� અને અ�ય આ�યા��મક સાિહ�યમા ગીતા વગેરેનુ� અનુશીલન
�
રા��ીય અને રાજભાષા તરીક� ýહ�ર કરવામા� આવી.
કોઇ �ફ�મી �ટ��ડયોમા� ચા�દનો સેટ લગાવી ખોટ�ખોટ� શૂ�ટ�ગ કયુ� છ�! જગતમા� પા�ક�તાનમા� બહ�મતી ધરાવતા પૂવ� પા�ક�તાન (હાલ થતુ� ર�ુ�.
ન�.1 હોવાનો િજ�ી રા���ેમ દુિનયાનો ન�.1 �ો�લેમ છ�, જે નફરત અને બા��લાદેશ)ના લોકોએ બીø ભાષા બ�ગલા ક� બા��લાને �થાન આપવા સાત વષ�ની �મરે તેમણે લખવાનો �ારંભ કય�. પછી તો વાચન
�ા���સ ���રવલ િહ�સા ફ�લાવ છ�.. �દોલનો શ� કયા�. પા�ક�તાનની ધારાસભામા ધીરે��નાથ દ�ના 23મી પણ િવ�તયુ� અને વાતા�ઓ, લેખો, અનુભવો ‘ચા�દની’, ‘અખ�ડ
ે
�
ર�તદાનની લાઇનમા કોઇને ન�. વન નથી આવવ ુ� ચૂપચૂપ �ડ� હો જ�ર કોઇ બાત હ�, માક� કરý ક� એરપોટ� પર જેવી ફલાઇટની સૂચના સ�ભળાય ક� �લાઇટ ફ��ુઆરીના ��તાવ પર પા�ક�તાનના શાસકોએ કોઈ જ �િતભાવ ન આ�યો. આન�દ’ જેવા� ગુજરાતી સામિયકોમા� અને �થાિનક દૈિનકની
�
�
(છ�લવાણી) પહ�લી મુલાકાત હ�, ø પહ�લી મુલાકાત હ�! પકડવા તરત જ 150 લોકો ભારત-પાક ભાગલા થયા હોય એમ દોડીને લાઇન મા�ભાષા ��યેના �ેમને કારણે એને �થાન આપવાની બુલ�દ માગણી સાથે સાિહ�ય કોલમ ‘ધીલø ગા�યુ�’ અને સામિયકો ‘ચીંગાર’ ‘ક��જલø
‘ક�વેલરીના પવ�ત પર ઇશ િ��તને શૂળીએ ચડાવવામા આ�યા એ પછી (કમર જલાલાબાદી) લગાવશ, ýણે વહ�લા જઇને સીટ નહીં પકડાય તો ઊભા ઊભા જવુ� પડશે! �દોલનો થતા� ર�ા� અને શાસકો દમનનો કોરડો વીંઝતા ર�ા. 21મી ક�ણકાર’ વગેરેમા� ક�છી ભાષામા લખતા ર�ા. �થાિનક
�
�
�
ે
ુ
�
�
ભ�ત ýસેફ� ýયુ� ક� એક બીý માણસ માથા પછાડી ર�ો હતો. ýસેફ� એને નાનપણની જેમ આજેય આપણે સૌ લીંબુ-ચમચીની રેસમા દોડીએ છીએ. પછી િવમાન �યારે લ�ડ થાય અને દરવાý� ખૂલે એ પહ�લા જ બધા� ઉપરથી ફ��ુઆરી, 1952ના રોજ આવા� જ �દોલન માટ� એક� થયેલા િનદ�ષ લોકો િનરુપમ છાયા વત�માનપ�મા� છ��લા ક�ટલા�ય વષ�થી ‘�વીકાર સમાલોચના’
�
ુ
ક�ુ�, ‘રડ નિહ, ઇશ જેવા પયગ�બરના વધથી દુ:ખ તો થાય, પણ એમા� øવનમા�થી ‘આન�દ’ નામનુ� લીંબુ કયારનુ�યે નીચે પડી ગયુ� છ�, તોયે ચમચીને સામાન ખ�ચીને બહાર દોડવા ધ�ામુ�ી કરશે.. ýણે બહાર જઇને બોડ�ર પરના ગોળીબારમા� સલામ બરકત, રફીક, જ�બર અને શફીઉર નામના કોલમ �ારા નવા� પુ�તકોનો લોકોને પ�રચય કરાવતા રહ� છ�.
આટલુ� બધુ�?’ મ�મા મૂકીને સૌ દો�ે રાખે છ�. મુશાયરામા સૌથી પહ�લો શાયર તો હ�� જ પર લડવા જવાનુ� હોય! ��નમા� પણ સૌ દોડીને �દર ઘૂસશ. વીય�ના લાખો િવ�ાથી�ઓનુ� �ાણ પ�ખેરુ� ઊડી ગયુ�. અનેકો ઘાયલ થયા�. ýણીતા સજ�ક રાધે�યામ શમા�એ તેમના ‘સા�રનો સા�ા�કાર’
ે
�
�
�
ુ
પેલાએ તરત જ અટકાવીને ક�ુ�, ‘હ�� ઇશ માટ� નથી રડી ર�ો! અરે, ઇશ ુ એમ કહીને કોમળિદલ કિવઓ ક��તી કરે છ�. �ફ�મોના ટાઇટલમા� ‘પહ�લુ� શુ�ા� સૌથી પહ�લા પહ�ચનારને જ ગભ� બનવાનુ� માન �ા�ત થાય છ� એ િવ�ના ઇિતહાસની મા�ભાષા માટ� બિલદાનની આ િવરલ ઘટનાની ��થમા� પણ એમને �થાન આ�યુ� છ�. ક�છના� નિળયાના છા�ાલય
જેવા ýદૂ તો મને પણ આવડ� છ�! મ� પણ પાણી પર ચાલીને દેખા� છ�, મ� પણ નામ મારુ� જ’ કહીને મોટા� મોટા� �ટાર છણકા કરે રીતે સૌને ��નની સીટ પકડવી છ�. ��નનો ડ�બો તરત જ �ધારા ગભા�શયમા � ��િતમા બા��લાદેશમા મા�ભાષાિદન તરીક� ઘોિષત એ િદને શહીદ પછી એસ.ટી.ની નોકરીમા� અને �યા�થી િન�� થઈ પુ�તકો માટ�ના
�
�
ુ�
�
�
�
ભૂ�યાની ખાલી થાળીમા રોટલી ટપકાવી છ�... પણ લોકોએ મને ક�મ શૂળીએ છ�. થોડા� વષ� પહ�લા એવોડ� ફ�કશનમા� શાહરુખ પલટાઇ ýય છ�! ��િતિમનારની લોકો મુલાકાત લઈ સ�વેદના ને આદરપૂવ�ક શહીદોનો અનહદ �ેમથી ભુજના� િવજયરાજø પુ�તકાલયમા ��થપાલ તરીક� ýડાયા.
ન ચડા�યો? હ�� તો ઇશુથી પણ પહ�લા ýદૂગર બ�યો હતો!’ ઓ�કાર પહ�લી રોમા� બેઠ�લો તો એને �યા�થી એક જમાનામા� ગાય-ભ�સ જેવો પોદળો મૂક� ક� તરત કોઇ દોડીને પોદળાની �ણ�વીકાર કરે છ�. પછી તો િવ�ની િવલુ�ત થતી જતી ભાષાઓને બચાવવા ક�છના ભૂક�પમા� �વ�ત પુ�તકાલયને, પુ�તકોને સાચ�યા, અ�ય� ન ખસેડવા
�
�
વાઇ�ડની આ લઘુકથામા� માનવમનની ચાવી છ�પાયેલી છ�. સૌને ઉઠાડીને અિમતાભને બેસાડવા માટ� આસપાસ ક��ડાળ કરી લેતુ�, જેથી પોદળો એનો થઇ ýય. આપણે સૌએ લોકોનુ� �યાન તેમની મા�ભાષા તરફ આકિષ�ત કરવા યુનોના વડા કોફી માટ� ઝઝૂ�યા અને પછી િમ�ોને ýડી, ��ટીઓને સિ�ય કરી, પુન:િનમા�ણ
�ુ
ગમે તે રીતે ન�.1 બનવુ� અને એ જ આપણો ન�.1 �ો�લેમ છ�. રાગ નેતા અમરિસ�હ� ઝઘડો કય� અને િજ�દગીને પોદળો બનાવીને આસપાસ ક��ડાળાઓ કરવા મા��ા છીએ. દેશમા � અનાનને 21મી ફ��ુઆરીના થયેલા સૂચનને 16 મે, 2007ના રોજ યુનોની બાદ જ જ��યા. આ બધા� ઉપરા�ત ક�છી ભાષા માટ� પણ સિ�ય ર�ા. ઉગતા
�
�
કોરોનાના કાળમુખા સમયમા� પણ કયો દેશ સૌથી પહ�લા થ�પડબાø પણ કરેલી. જેવી કોઇ ઘટના બને ક� તરત જ અિભ�ાય આપીને કહ�વાનુ� ક� ýયુ�? મ� તો સામા�ય સભાએ મા�યતા આપતા� 2008ના વષ�ને િવ� મા�ભાષા વષ� તરીક� સજ�કોને �ેરતા ર�ા.
�
રસી શોધે છ� એની મેડનેસભરી રેસ ચાલી હતી, જે øવલેણ િબ�દાસ કોઇ સુ�દર છોકરીના� લ�ન થાય પહ�લા જ કહ�લુ� ને? ટીવી-ચેનલો ક� સોિશયલ મી�ડયા પર પણ આજે સૌથી અને પછી દર વષ� 21 ફ��ુઆરી ‘મા�ભાષા િદન’ ઘોિષત થયો. ક�છીમા� કા�યો, વાતા�ઓની �પધા�ઓ, પુ�તક લોકાપ�ણ, પ�રસ�વાદોનુ�
�
સાિબત થઇ શક�! તો ઘણા� લોકો તરત જ કોમે�ટ પહ�લા સમાચાર આપવાની હોડમા� ફ��ટ ચેક કરવાનુ� ભૂલી ýય છ�. મી�ડયાએ જ�મદાતા ‘મા’ની જેમ અિભ�ય��ત થકી શૈશવથી, જે વાણીથી, શ�દોથી આયોજન કરી ક�છીઓમા� ભાષા�ેમને �દી�ત રા�યો. શાસન �ારા યો�ય
એક વાર અમારી ઓ�ફસની બાજુના મકાનમા� કાર સ�જય છ�લ આપે, ‘પહ�લા તો એ મારી જ �ે�ક�ગ �યૂઝની લાકડીથી સમાજની બુિ�ને ભા�ગીને ભૂ�ો કરી નાખી છ�! આસપાસ સાથે સ�બ�ધ ýડતી �ય��તના અ��ત�વની ઓળખ ઊભી કરતી ભાષા મા�યતા સાથે મા�ભાષા ક�છીનો િવકાસ ગિતમાન બને એ હ�તુસર ક�છી
�
ે
પા�ક�ગના મુ�ે એક �રટાયડ� ફૌøનુ� પાડોશી �ારા ખૂન કરી ગલ����ડ હતી ને?’ ýણે છોકરી અરે, ઇ�રોમા� પણ ગણેશøને ‘�થમેશ’ એટલે ક� ન�.1 દેવતા ગણવામા� પણ એ અથ�મા� માતા�પ øવનનુ� અિભ�ન �ગ બનતી હોવાથી એનુ� અદક�રુ� સાિહ�ય અકાદમીની રચના માટ� તેઓ સતત �ય�નશીલ ર�ા. �યારે
નાખવામા આવેલુ�! ‘સૌથી બે�ટ પા�ક�ગ મારુ� જ!’વાળી �િ�થી આવે છ� તો પછી ઇ�સાનોનો શુ� વા�ક? આપણા પ�રવારમા� પણ જે પહ�લુ� મહ�વ છ�. આપણા દેશમા મુ�યત: 78.05% લોકો ઇ�ડો આય�ન મૂળની, પણ અવસર મળ� �યારે સજ�કો અને ક�છી ભાષા�ેમી લોકોને સાથે રાખી,
�
�
નાની અમથી વાત પર સરહદ પર લડ�લા ��નુ� ખૂન થઇ ýય? સ�તાન જ�મે એને ખૂબ માન મળ� છ�! આઇ િથ�ક, બે ન�બરના� સ�તાનોએ એક 19.04% લોકો �િવ�ડયન અને 2.31% AUSTROASITIC SIONA મુ�યમ��ીથી લઈને અ�ણી શાસકો સમ� રજૂઆત કરતા રહ�તા. જ�ર �માણે
આના� કારણોને સમજવા સહ�જ �ડા ઊતરવુ� પડશે! દસમાનુ� �રઝ�ટ હોય એસોિસએશન બનાવીને આ અ�યાય સામે લડત લડવી ýઇએ. TIBETIAN મૂળની ભાષા બોલે છ�. અવારનવાર અમદાવાદ અને ગા�ધીનગર જતા.
ક� કોઇની �મશાનયા�ામા હાજરી આપવાની હોય. બધે જ બધા�ને ‘સૌથી સૌ�થમ વાર િહમાલય પર એવરે�ટ સર કરીને તેનિસ�ગે-િહલેરીએ ઝ�ડો ભાષાઓની સ��યાની ���ટએ 427 (ýક�, િવિવધ સ�શોધનોમા� �યા�ક એક વખત �યારે નરે�� મોદી મુ�યમ��ી બતા અને એક કાય��મ માટ�
�
�
પહ�લા આવવુ� છ�.’ લહ�રા�યો તો �યા એક મલયાલીએ તરત �ગટ થઇને 325 અને �યા�ક 461) ભાષાઓ સાથે આપણો દેશ િવ�મા ચોથા �મે છ�. ભુજ આ�યા �યારે એમની સમ� તો અ�ય િમ�ો સાથે ��ય� રજૂઆત કરી,
�
�ફ�મોની �����ટ�ગમા� એક ���ચ શ�દ વારંવાર વપરાય છ� : ‘રૈસન દ’એ�ે’ પૂછયુ� ‘સર, નાિળયેર આપુ�?’ આ મલયાલીઓએ બ�ધારણના આઠમા SCHEDULEમા� સમાવાયેલી 22 જેટલી ભાષાઓ ચચા� પણ કરી. છ�વટ� �ય�નોનુ� સુફળ મ�યુ� અને ક�છી સાિહ�ય અકાદમીની
(Raison d’etre) એટલે ક� હીરોનુ� øવવાનુ� ક� હોવાનુ� મુ�ય કારણ શુ�? ફ�લાવેલ ýક છ�. એમા� ગુ�જુઓએ ઉમેયુ� ક�, (એક મ�ત�ય �માણે 27) SCHEDULED LANGUAGE છ�. ભાષા અને રચનાની ýહ�રાત કરવામા� આવી. એ પછી અકાદમીની ��િ�ઓમા� પણ
�
આપણે �યા ન�.1 આવવુ� એ જ આપણા અ��ત�વની ઓન-ઓફ ��વચ બની નાિળયેરની દુકાનમા�થી ગુજરાતી શેઠનો અવાજ બોલીની �યા�યામા�ના� મતમતા�તરો વ�ે એક �દાજ �માણે આપણે �યા 30 એટલા જ સિ�ય ર�ા.
�
�
બેઠી છ�. બધા� જ એક અ��ય સ�ગીતખુરશીની ગેમ રમી ર�ા� છ�. સૌને ખુરશી આ�યો, ‘પૈસા ગણીને લેજે નહીં તો કાઢી મૂકીશ!’ આમ ભાષાઓ એવી ન�ધાઈ છ� ક� જે 1,00,000 જેટલા લોકો અને 121 જેટલી ગુજરાતી અને ક�છી બ�ને ભાષાઓના ઉપયોગને કારણે ક�છ િ�ભાષી ક�છી ભાષાના પુ�તકોના� ક�છીમા� લખેલા એમના અવલોકનોના સ��હ
�
�
પર સૌથી પહ�લા બેસી જવુ� છ�, પણ આસપાસ જે sacuklux øવનસ�ગીત આ ýકમા� દરેક �ા�તના લોકો પોતાની પ�ચલાઇન ઉમેરતા� જ ભાષાઓ 10,000થી વધારે લોકો બોલે છ�. આપણા ગુજરાત રા�યની ભાષા �દેશ છ�, તેમ બહાર વસતા ક�છીઓ િ�ભાષી તો �યા�ક િ�ભાષી છ�, પણ ‘અખર�ý ઉýરો’ ક�છી સાિહ�ય અકાદમી �ારા 2010ના વષ�મા� િવવેચન
વાગે છ� એ નથી સા�ભળવુ�. રહ� છ�, કારણ ક� સૌને પહ�લા આવવુ� છ�. સૌથી વધુ સફળ ગુજરાતી પણ િવ�તારો �માણે લહ�કો, પ�િત, ઉ�ાર વગેરે ���ટએ ઘ�ં ક�છીઓની મા�ભાષા ક�છી છ� એ િનિવ�વાદ છ�. ક�છી ભાષાના સજ�કોની ને �ેણીમા� �ે�ઠ પુ�તક તરીક� પ�ખાય છ�. મા�ભાષા અને સવ��ાહી સાિહ�યન ે
ુ�
એક વાર એક લેખક� ગુનો કય�. રાýએ એને એક વષ� જેલની સý સાિબત થવુ� છ� પણ છ�વટ� તો આપણે સૌથી સ�ક�િચત વૈિવ�ય ધરાવે છ�. ઘણી ચચા�ઓ અને આ �થળ� પણ થયેલા ઉ�લેખ �માણે સાિહ�યની વાત કરી છ� �યારે ક�છી ભાષા માટ� એમણે કરેલી મથામણની પણ øવનપૂવ�ક અનગ�ળ �ેમ કરનારા બાબુલાલ �વા��યના કારણોસર િન�� છ�,
ફરમાવી. મ��ીએ ક�ુ� ક� આ સý ઓછી છ�. રાýએ ક�ુ�, બે વષ�ની જેલ. ક� છીછરો સમાજ બનાવવામા ન�.1 પુરવાર થઇ ર�ા� ક�છની મા�ભાષા ક�છી અલગ પડ� છ�. ક�છમા� અને દેશ-િવદેશ મળીને ન�ધ લીધી છ�. આજે મા�ભાષા િદને ક�છી ભાષા માટ� મથનારા અને પુરુષાથી � પણ આજે મા�ભાષા િદને �ાથી�એ ક� તેમની �Ó��લત સજ�ના�મક શ��ત સાથે
�
મ��ીએ ફરી ક�ુ�, આ સý પણ ઓછી છ�. સý વધતા� વધતા� ફા�સી સુધી છીએ! આ ��ા�ડની અન�તતાના �કગિણતમા� કોઇ આશરે 10 લાખથી વધારે લોકો આ ભાષા બોલે છ�. �ેરક �ય��ત બાબુલાલ ગોરનો ઉ�લેખ અવ�યપણે કરવો ýઈએ. િપતાøના સજ�કોને �ેરતા, મા�ભાષા �ેમ સ�વિધ�ત કરતા રહ�.
પહ�ચી. મ��ીએ ક�ુ�, ફા�સીથીયે લેખકને અસર નહીં થાય. રાýએ પૂછયુ�, ન�. 1 હોય ક� ન�. 1 લાખ..શુ� ફક� પડ� છ�? �
ફા�સીથી વધારે શુ�? મ��ીએ ક�ુ�, લેખકની સામે એના હરીફનુ� નામ ‘ન�.1 અનુસંધાન
લેખક’ ýહ�ર કરી દો. એથી મોટી કોઇ સý નહીં હોય! એ �રબાઇ �રબાઇને �� �ા���સ માઉસ’નો ખેલ ખતમ કરે એવી ગોઠવણ કરી રમણો એને ગામ જતો રહ� છ�. આસાન અને અધૂરા, ગરમ-નરમ.
øવી નહીં શક� ક� મરી પણ નહીં શક�!’ આદમ : હ�� જ તારો પહ�લો �ેમ ��� ને? લેખક� સહજ લાગે એ રીતે વાત મા�ડી છ�. ‘બાલ કા�ડ’ બાર ��ઠ લા�બી વાતા � રોબદાર, ભડકામણા, ચટાક�દાર ,લોભામણા,
�
ઇવ : મ તને પણ અનેક વાર ‘હા’ પાડી �� ને? િવચારોના ���ાવન�ા� છ�. યુવાન દ�પતી �ણ વષ� પછી િન:સ�તાન છ�, એમની ડોકટરી તપાસ, �� સોહામણા. ક�વા-ક�વા લોકોના હ�તા�રો?
િપતાની િનસબત માતા �ારા રામચ�રત માનસના બાલકા�ડનો પાઠ-આ બધુ� કોકવાર િદમાગને બગાડ�,બહ�લાવ, ે
�
પાઘડીનો વળ ��ડ� સમા�તરે લેખક� ગોઠ�યુ� છ�. વાતા હ�મખેમ પૂરી થાય છ�. ‘સી.ઓ.પી.’ એટલે સાથે ન લઈ જઇ શકાય તેવા.
અબ હમ કહા� િમલ�ગે, Ôલમિણ? �દેશની ક�ટલીક આિદવાસી ýિતમા ગભ�વતી પશુમાદાના િશકાર પર તફાવત નથી. બ�ને એક જ ��દેશ આપે છ�: પાસેનુ� મકાન પામે છ�. પણ હવે અહી ટ��પો મુકાવા લા�યો છ�, રા� મજૂરો મારી મા, એ તો સાવ અભણ.
સોસાયટીનો ખુ�લો �લોટ. મુ�ક�લીઓ વેઠીને પરાગ દસ વષ� ખુ�લા �લોટ
મારે ક�ક કહ�વુ� છ�,
પહાડ, ��ોની પૂý કરે છ�, પશુપ�ીઓની આમા�યા ýળવે છ�. અરુણાચલ
ં
ક�રાન અને વેદના ઉપદેશ વ� કોઈ
ે
ે
�
�િતબ�ધ છ�. કોઈનો િશકાર કયા� પછી તેઓ �માયાચના કરે છ�. એમની એક
ચોકડી કયા� પછી
એમા� સૂઈ ýય છ�. હોળી પર બધા ગામ ýય છ�. પણ એક નથી જતો. ખભેથી
લોકકથા �માણે મોટા થઈને એમના મુખી બનેલા બાળકને એક શાહ�ડીએ અમન અને એકતા. સાડી ખોલતી મ�જુ ભણી એની નજર ગયેલી. પરાગ ગુ�સે હતો. �તે ýણે છ� લગાવી દે છ� પોતાનો �ગૂઠો.
પોતાનુ� દૂધ પાઈને ઉછ�ય� હતો. એથી તેઓ માતાતુ�ય શાહ�ડીનો િશકાર કરતા આ�મા કદી મરતો નથી. એતો શરીર બદલે છ�. ક� આ મજૂરનુ� સઘળ�� ખતમ થઇ ગયુ� છ�. ‘એ કહ� છ� ક� ઘર જેવુ� છ� જ �યા� હવે માના �ગૂઠાથી ચીતરાયેલો શ�ખ
�
�હ� દીના કિવ અશોક િસ�હની એક કિવતામા� આિદવાસી પુરુષ એની નથી. દાિજ�િલ�ગના લેપચા આિદવાસીઓએ પહાડોને અધ�માનવ�પે ક��યા છ�. કોને ખબર? મારા હવે પછીના જ�મમા � ક� હોળીમા જવુ�.’ સામા�ય માણસ માટ�ની સહાનુભુિત ‘સી.ઓ.પી.’ વાતા�મા� મા લ�મીના પગલા�ની જેમ
મારો દીકરો મારો િપતા બની શક� છ�!
�ગટ થાય છ�. મ�યમવગી�ય બુિ�øવીની ક�દરતી જ�યા માટ�ની એષણા પણ
િ�યતમા Ôલમિણને સ�બોધીને કહ� છ� : ‘અબ હમ કહા� િમલ�ગે,
પહાડો પણ માનવોની જેમ �મશ: �મરમા� મોટા થાય છ�. કા�ચનજ�ગા િવશેની
લાગે છ� ક�વો સુ�દર?
Ôલમિણ? કયા જ�ગલમા�, કયા પહાડ પર? આપણા ગામની વાતા�મા� ક�ુ� છ� : ‘એક સમયે બાળ કા�ચનજ�ઘા હરણના દા�ત જેવડો નાનો - અફઝલ ગુરુ અહી �ગટ થઇ છ�. લેખકને �થમ પુરુષ એકવચનમા� વાતા કહ�વાની ફાવટ �યામાર અને િતબેટના કિવઓનો અવાજ પારખવા જેવો છ�, દમન વ�ે
�
ં
પાછળનુ� જ�ગલ કપાઈ ગયુ� છ�. પહાડો યા તો ખોદાઈ ગયા છ�, યા તો નાગા હતો.’ પૂવ� િહમાલયની એક આિદવાસી ýિતમા કોઈ �ય��ત ઘર બા�ધવા એક છ�. એથી વ�તુની વા�તિવકતા �ગે �તીિત ýગે છ�. બોલી, �િશ�ટ ભાષા, ઘેરાયેલા આ પડોશી દેશો છ�.
�
અને ક��પ થઈ ગયા છ�. થોડા પહાડો બ�યા છ�, પરંતુ �યા ન�સલવાદીઓના� ઝાડ કાપે તો એણે ફરિજયાતપણે દસ નવા� ઝાડ વાવવા પડ� છ�. એમની ���ટએ ન��: જેલમા મળ�લા પુ�કળ સમયમા� ફા�સીની સý પામેલા આ કા�મીરી ��ેø શ�દો �િચ�યથી �યોýય છ�. માનસશા�� અને સમાજશા��નો
�
�
�
થાણા� છ�. આપણે �યા મળીએ તો ખતરો છ�. આપણી પોતાની કહી શકાય એવી ધરતીમાતાના ઉપકારનો દસ ગણો બદલો વાળવો પડ�. આત�કવાદીએ �ફલસુફી અને કિવતાના� જ પુ�તકો વા�ચવાનુ� રા�યુ� હતુ�. એણે ચાર વેદ ઘણી વાતા�ઓમા� સ�યોગ સધાય છ�. � અ�ત�ારા
�
કોઈ જ�યા બચી નથી. આપણી વસતી નøક નાની પહાડી હતી. આપણે �યા � સ���ટની ઉ�પિતની ઘણી વૈ�ાિનક માિહતી આપણને છ�. એ જ વાતને વા�ચીને પૂરા કયા� હતા.
�
ગાય-બકરીઓ ચરાવવાને બહાન મળતા હતા. �યા ‘સ���ટ ઉ�ાન’ બની ગયુ� અરુણાચલ �દેશની લોકવાતા� રસ�દ રીતે સમýવે છ�. ઇ�રે �થમ ��ીનુ� સહજ સ�વા� ભરતી તેની ઓટ છ�, ઓટ પછી જુવાળ.
�
ે
�
છ�. એ પહાડી પર નથી ર�ા� પલાશ, નથી વા�સના� ઝૂ�ડ. કા�ટાળા તારની વાડ સજ�ન કયુ�. એનો આકાર ધુ�મસ જેવો હતો. એને એક દીકરો અને દીકરી રણ�ા� �ી�યુ� ગુલાબ આકાશ સદાય િનમ�ળ રહ�તુ� નથી. તેમ øવનમા� સુખ ક� દુઃખ સદાયને
બ�ધાઈ ગઈ છ�. દરવાý પર પહ�રો છ�. આપણા જેવા�ને �દર જવાની મનાઈ જ��યા�. બ�નેનો દેખાવ બરફ જેવો હતો. એમણે લ�ન કયા� પછી બે સ�તાન થયા�. બમા�મા� બ�� િભ�ખુઓનુ� છ�. માથે પડ�લા રોિહ��યા બા��લાદેશ અને બમા માટ� માટ� ��થર રહ�તુ� નથી. દ�રયામા� ભરતી અને ઓટ આ�યા કરે છ� તેમ આપણા
�
છ�. યાદ છ�, તે િદવસે આપણે એ પહાડી પાછળ બેસી સુખદુ:ખની વાતો કરતા� દીકરો આકાશ અને દીકરી ��વી. બ�નેનો એક દીકરો પવન. આ રીતે સ���ટના� એવો હતો. પ�ર��થિત સુધરતા છ એક મિહના લાગી ગયા. એ પછી �ર�તાએ માથાનો દુખાવો છ�, બ�� સ�તોની સાથે તેમને દુ�મનાવટ છ�. øવનમા� પણ સુખ અને દુઃખની ઓટો આવતી જ રહ�વાની છ�. િજ�દગી તો
�
હતા, �યારે ચોકીદારે ધમકાવીને ભગા�ા હતા. તુ� જ કહ�, Ôલમિણ, હ�� તને બીý� ત�વો પણ ઉ�પ�ન થયા�. માનવો ��વીને માતા કહ� છ�, પરંતુ પોતાનો િનણ�ય ýહ�ર કય�, ‘હવે આ ઘરમા� રહીને હ�� શુ� કરીશ? અહી મારુ� હાલની બમી�ઝ કિવતા સરળ છતા �ેે�ઠ રીતે અિભ�ય�ત થયેલી છ�. ટી દરેકને મળી છ�, પણ તેને આપણે ક�વી રીતે øવીએ છીએ તેના ઉપર સુખ અને
�
�
�
ં
ે
�યા� મળવા આવુ�?’ સૌથી વધારે અ�યાચાર માતા પર કરે છ�. સહનશીલ ક�દરત �ોધે �યાન કોણ રાખશ? હ�� આવતી કાલે જ મારા િપયરમા� રહ�વા જતી રહીશ.’ મોની આ કિવતા જુઓ દુઃખનો આધાર છ�.
�
આ કા�યમા આિદવાસી �ેમીયુગલની �યથા સમ� આિદવાસી �ýની ભરાય �યારે હાહાકાર મચાવે છ�. કમનસીબે એમા� ક�દરતની િશખરની તમામ ચલ-અચલ સ�પિ� પર �ર�તાની માિલકી હતી. �� મા હ�તા�ર, સમજૂતીના.
ે
�
ચીસ જેમ સ�ભળાય છ�. થોડા િદવસ પહ�લા ઉ�રાખ�ડમા� �લેિશયર ખસવાથી પ�ા�વરણ બાબત આિદવાસીઓ સ�� ��બકી પૂý કરનાર �થાિનક લોકોનો ભોગ લેવાય છ�. લેપચા ýિતનો પોતાના દીકરાના જ બ�ગલામા આિ�ત બનીને ��યુની �તી�ા કરી રહી છ�. િવવાહના, મકાન વેચાણના. સોિશયલ ને�વક�
�
િવનાશ સý�યો પછી િવકાસ અને પયા�વરણર�ાની ચચા� થોડા િદવસ ચાલી. સ�ગદુપ તાસો ક�દરતનો પૂજક અને લોકકથાનો અ�યાસુ હતો. �ર�તાના દીકરાનુ� ભિવ�ય સુધરી ગયુ�, પણ એનો ઘડવૈયો ચા�યો ગયો. એક સા�ીના, બે�કના, વોરંટના.
�વાથી માણસýતે �ાક�િતક સ�તુલન ન�ટ કરી ના�યુ� છ�. િવકાસ જ�રી છ� તો માનવýિતથી વધુ સýગ છ� વીનેશ �તાણી એ માનતો ક� પયા�વરણની ýળવણીનો સ�દેશ ભાિવ પેઢીને યુવાન િવધવા સચવાઈ ગઈ પણ એક બીમાર ��ાને કોણ સાચવ? ે ત��ીના, કિવના, સ�પાદકના. આવી. �યારે મહ�લમા આ બારીઓ લાગી �યારે એને થયુ� ક� ઈ�ર હવે ખુદ
�
�
પયા�વરણનુ� સ�તુલન વધારે આવ�યક છ�. રા��િહતની સાથે �થાિનક લોકોના આપવો ýઈએ. ‘આપણે આપણી લોકપરંપરા ýળવીશ નહીં મનીઓડ�રના. �ટ�કટના. મારી કલાને ýતો રહ�શે અને મારી િહ�મતના રંગને માણતો રહ�શે.
ુ�
િહતની ýળવણીને આપણે િવસાર પાડી છ�. સમજવાની ચાવી છ�, પરંતુ આપણે એમને સા�ભળવાનુ� બ�ધ કરી તો ભાિવ પેઢીનુ� શુ� થશે? એમને ખબર પડશે ક� વાઘ આપણો સાિહ�ય િવશેષ ક�ટલાક હ�તા�રો ક�ટકોથી, Ôલોથી, આટલા રોગની વ�ે પણ એની ઈ�ર ��યેની ��ા અચળ અને અિવચળ
ે
આિદવાસીઓમા� પયા�વરણ િવશ ડહાપણભરી સમજ હોય છ�. એમા�થી ના�યુ� છ�. આિદવાસીઓના øવનનો આધાર �ાક�િતક સ�સાધનો પર મહાન ર�ક છ�, પહાડો આપ�ં વતન છ�. ભાિવ પેઢીને ખબર જ નહીં ક�ટલાક તલવારથી, ક�ટલાક વીજળીથી. રહી. ýણે ક� એ મનોમન ઈ�રને કહ�તી ન હોય ક� મારી શ��ત અને અશ��ત
ે
ે
પયા�વરણની ýળવણી માટ� આવ�યક નૈિતક ફરýનુ� માગ�દશ�ન મળ� છ�. તેઓ છ�. પયા�વરણ બાબત આિદવાસીઓ સ�ય માનવýિતથી વધારે સýગ હોય પડ� ક� ક�દરતના આપણા પર અગિણત ઉપકાર છ�.’ �ક�િત જ Ôલમિણ નામની ઘરકામ માટ� મુકાયેલા આિદવાસી બાળક રમણાની નજરે સાચા �દર અને મોટા અ�રોમા�, નાના અ�રોમા�, અને તમારી નૈસિગ�ક રંગલીલા છ� એની વ�ે હ�� તમને જ ý� છ��. આ અચળ-
માને છ� ક� સમયની સાથે માનવે ક�દરત સાથેના સ�બ�ધને નવેસરથી સમજવાની છ�. એમની ધાિમ�ક અને સામાિજક પરંપરાઓ, મા�યતાઓ, લોકસાિહ�ય, �ેિમકા છ� અને એને મળવા માટ� આપણે કોઈક જ�યા તો બચાવી રાખવી પડશે �લા��ટક-રબરના મોટા િમકી માઉસની ખુબીઓ રજૂ થઇ છ�. રમણો િપ�જરામા� થોડાક બબ�ર, બીý કાયર. અટલ ��ા øવનમા� ગમે તેવા ઝ�ઝાવાતોનો સામનો કરવાનુ� �ચ�ડ બળ આપે
તૈયારી રાખવી પડ�. આિદવાસીઓની કોઠાસૂઝમા� પયા�વરણના પડકારોને બાળવાતા�ઓમા� �ક�િતનુ� �થાન ઇ�ર સમાન હોય છ�. તેઓ નદી, તળાવ, ને? પુરાયેલા �દરને છોડવા જવાનો ઉ�સાહ ધરાવે છ�.પણ �ીý �દર ‘િમકી થોડાક ક��પ, બીý સાદાસીધા. છ�. ��ા ક� ભરોસો નહીં હોય તો તમે સાવ માટીપગા બની જવાના!