Page 18 - DIVYA BHASKAR 012122

Friday, January 21, 2022 | 18

�
��તકા�મા� આપણી સરખામણી પાડોશીના ઘર, કાકા-મામાના દીકરા ક� આપણા મયા�િદત િમ�વતુ�� સુધી આધુિનક નથી કરી શ�યા. આપણે સમાજને સ��ક�ત બનાવી દીધો, પણ
મન પછાત રહી ગયુ�. ટ��નોલોø અને મનની આધુિનકતા વ�ે રહ�લી આ
સીિમત રહ�તી, પરંતુ આધુિનકીકરણન કારણે આપણી સરખામણી હવે �યાપક બની ગઈ છ� ‘Dichotomy’ (િવ�છ�દ ક� િભ�નતા) આપણી ઉદાસીનુ� મુ�ય કારણ છ�.
ે
સોિશયલ મી�ડયા પર સતત અપલોડ થતા� ફોટોઝ, લોક�શ�સ અને �ટ�ટસ
થાય સરખામણી તો ઊતરતા છીએ પરથી હવે ýતની સરખામણી કરવાનુ� સૌથી સરળ અને �વ�રત બની ગયુ�
છ�. જે �ણે આપણે કોઈ સોિશયલ મી�ડયા �લેટફોમ� પર લોગ-ઈન થઈએ
�
છીએ, એ જ �ણથી આપણે સરખામણીની એક િવશાળ દુિનયામા દાખલ
ઈઝરાયલના એક તેજ�વી સ�શોધક અ�ફાઝીએ 2019મા� કરેલા એક
��ય સાથ સતત સરખામણી કરવા પાછ�નુ� મનોિવ�ાન થઈએ છીએ.
ે
�
અ�યાસમા 80 લોકોને બે જૂથમા� િવભાøત કરી દીધા. એક જૂથમા� રહ�લા
લોકોને તેમણે 15 િમિનટ સુધી ફ�સબુક �યૂઝ ફીડ ýવાનુ� ક�ુ� અને બીý જૂથને
એટલા જ સમય સુધી નેશનલ �યો�ોફીનુ� ફ�સબુક પેજ ýવા ક�ુ�. આમ, બ�ને
�
આ પણી ઉદાસી, અસ�તોષ ક� લઘુતા��િથ માટ� આપણા િવચારો પછી જૂથે ફ�સબુક વાપયુ� હોવા છતા, પ�દર િમિનટ પછી �યૂઝ ફીડ ��ોલ કરનારા
સૌથી વધુ જવાબદાર કોઈ હોય, તો એ સરખામણી છ�. ‘શુ�
યુઝસ� િનરાશા, અસ�તોષ અને �ડ�ેશન જેવી લાગણીઓ રીપોટ� કરી. �યારે
ફલાણા કરતા� મારા ફોલોઅસ� વધારે છ�?’, ‘શુ� ઢીંકણા કરતા� બીý જૂથમા� આવી કોઈ જ લાગણી ýવા ન મળી. આમ થવાનુ� મુ�ય કારણ
મારી આવક વધારે છ�?’, ‘કાશ! હ�� એના જેટલો �િસ� અને લોકિ�ય બની સરખામણી હતુ�.
શક��.’, ‘મારી ���ડનો બોય���ડ ક�ટલો હ��ડસમ છ�, મને જ કોઈ નથી મળતુ�.’ ઈ�ટરનેટ અને સોિશયલ મી�ડયાને કારણે િવ� વધુ નøક આવી ગયુ� છ�
�
િધસ િલ�ટ ઈઝ એ�ડલેસ. સવારે ઊઠીએ �યારથી લઈને રાતે સૂઈએ �યા સુધી, અને એટલે જ આપણી પાસે સરખામણી કરવા માટ� હવે ખૂબ બધા િવક�પો
�
આપ�ં મન સતત સરખામણી કરતુ� રહ� છ�. નવાઈની વાત એ છ� ક� આ છ�. ભૂતકાળમા આપણી સરખામણી પાડોશીના ઘર, કાકા-મામાના દીકરા
સરખામણી, એ આપણી ýણ-બહાર કરતુ� રહ� છ�. �વ�છ�દી અને ઓટોનોમસ ક� આપણા મયા�િદત િમ�વતુ�ળ સુધી સીિમત રહ�તી, પરંતુ આધુિનકીકરણને
થઈ ગયેલા મનમા� સતત ચા�યા કરતી સરખામણીનુ� મુ�ય કારણ ‘upward કારણે આપણી સરખામણી હવે �યાપક બની ગઈ છ�. પ�રણામે, આપણી
social comparison bias’ છ�. સોિશયલ ક�પે�રઝન �ગે 2018મા� થયેલો લઘુતા��િથ અને ઉદાસી પણ. તો આનો ઉપાય શુ�?
સૌથી મોટો અ�યાસ એવુ� કહ� છ� ક� મનુ�યો �યારે પણ અ�ય સાથે પોતાની એલીનોર રુઝવે�ટનુ� એક જબરદ�ત િવધાન છ�, ‘No one
સરખામણી કરે છ�, �યારે મોટા ભાગે તેઓ તેમનાથી ઉ�, ચ�ડયાતા ક� ઉપર મનનો can make you feel inferior without your consent.’
રહ�લા લોકોની પસ�દગી કરે છ�. સરખામણી કરવા માટ� તેઓ ýણીýઈને વધુ આસોપાલવની �ચાઈ ýઈને તુલસીનો છોડ આપઘાત
દેખાવડા, વધુ આકષ�ક, વધુ સ�� ક� વધુ સફળ લોકોની પસ�દગી કરે છ� અને મોનોલોગ નથી કરતો, ગુલાબની સુ�દરતા ýઈને મોગરો લઘુતા નથી
પછી ઓટોમે�ટકલી ઉદાસી, અસ�તોષ ક� િન�ન હોવાની લાગણી અનુભવે છ�. અનુભવતો, હાથીનુ� બળ ýઈને િખસકોલીને �ડ�ેશન
આવુ� શુ� કામ થાય છ�? ડો. િનિમ� ઓઝા નથી આવતુ�. કારણ ક� �ક�િતએ સજ�લા દરેક સøવની એક
આમ થવાનુ� મુ�ય કારણ એ છ� ક� આિદકાળથી આપણા સૌમા ‘સામાિજક આમ તો આપણી મોટા ભાગની સમ�યાઓના મૂળ અન�ય અને અýડ િવશેષતા છ�. દરેકના ર�તા, સ�ýગો અને
�
�વીકાર’ની તી� ઝ�ખના રહ�લી હોય છ�. એવુ� કહી શકાય ક� ઉ�નત લોકો આપણી ઉ��ા�િતમા રહ�લા છ�. એનુ� કારણ એ છ� ક� જ�ગલમા� વાતાવરણ અલગ છ� અને એથીય િવશેષ, દરેક અ��ત�વના
�
સાથેની સામાિજક સરખામણી, આપણી સ��ક�િત અને સવા�ઈવલ �િ�નો એક ભટકતી આિદમાનવ �ýિતથી લઈને એક સુસ��ક�ત સમાજની ઉદે�ય અલગ છ� અને ધારો ક� કોઈ જ ઉદે�ય ન હોય, તો પણ આ
ભાગ છ�. ‘�ુમન િસિવલાઈઝેશન’નો ઈિતહાસ તપાસીએ તો �યાલ આવે ક� �થાપના કરવા સુધી જેટલી �િ�ઓ, વત�ન અને �યવહાર આપણા માટ� ��ા�ડ માટ� આપણે એટલા જ �પેિશયલ છીએ, જેટલા ક� આભમા� રહ�લા
ઉ�ક��ટ સામાિજક ધોરણોની �થાપના માટ� આ સરખામણી જ મદદ�પ થતી ફાયદાકારક અને જ�રી હતા, એમા�ના મોટા ભાગના હવે નકામા ક� આઉટડ�ટ�ડ તારા. ‘ક�પે�રઝન ઈઝ ધ થીફ ઓફ ýય.’
આવી છ�. સમાજમા સવ��વીક�ત ક� ઉ� હો�ા પર િબરાજમાન નાગ�રકોનુ� બની ચૂ�યા છ�. એટલુ� જ નહીં, આપણા સબ-કો��શયસમા� રહી ગયેલી આ આપણા સુખ અને આન�દની ધોળ� દહાડ� લૂ�ટ ચલાવનાર કોઈ ��િ� હોય
�
વત�ન, �યવહાર, વાણી અને િવચારો ઈવન આજની તારીખે પણ એક સામા�ય �િ�ઓ હવે આપણા રોજબરોજના øવનમા� ઉદાસી અને અસ�તોષનુ� કારણ તો એ સરખામણી છ�. ý ખરેખર કોઈની સાથે કરવી જ હોય, તો સરખામણી
�
નાગ�રકને �ભાિવત કરે છ�. કોઈ એક ટોળા, સમૂહ ક� સમાજમા �વીકાર બની રહી છ�. આપણી ગઈ કાલની ýત સાથે કરવી. અગાઉની આ�િ� કરતા� આપણી
મેળવવા માટ� ક� પછી ટકી રહ�વા માટ�, એ સમાજના અ�ણીઓ જેવુ� જ વત�ન િવ�, સમાજ, ટ��નોલોø અને િસિવલાઈઝેશન ભલે બહ� આગળ નીકળી આજની આ�િ�મા� ક�ટલો સુધાર આ�યો છ�, એ મહ�વનુ� છ�. બાકી, આપણા
કરતા� રહ�વાના �ય�ન�પે આપણી �દર આ સરખામણીનો ભાવ જ��યો છ�. ચૂ�યુ� હોય, પણ આપ�ં મન હજુય ઉ��ા�િત સમયની થોટ-પેટ�સ� ક� �િ�મા�થી øવતરના� પહ�લા �કરણની સરખામણી અ�યના વીસમા �કરણ સાથે કરવાથી
ટ��કમા�, આપણા દરેકમા� રહ�લા આ Upward Social Comparison બહાર નથી આવી શ�યુ�. એ લાગણી ડર, િચ�તા, ગભરાટ, અ�વીકાર ક� આપણે અસ�તોષ અને િનરાશાને ���ડ રી�વે�ટ મોકલીએ છીએ, એટલુ� તો
�
Biasના મૂળ આપણી ઉ��ા�િતમા રહ�લા છ�. �રજે�શનની હોય ક� પછી સરખામણીની, મુ�ય કારણ એ છ� ક� આપણે મનને ન�ી.
અનુસંધાન
નીલે ગગન �� તલે
સહજ સ��ા� ખોપરીમા� ખખડાવીને તમારી સામે ધરી છ�. શુ� ક�પનાના જરીýમા પહ�રેલી ડાયવિસ���ક�શન

બાર Ôટ �ચા આસનને બા�ધીને હરગોિવ�દે ક�ુ� : ‘મુઘલ શાસનથી અમે મનોહર કથાઓ.
�ચેરા છીએ. હવે અમે બે તલવાર ક�ડ� બા�ધીશુ�.’ (‘મીરી’ અને ‘પીરી’) ઐિહક પરંતુ મારી પોતાની સનક હતી ગુજરાતી વાચકોને િવ�ની અ�ત તો મેનેજમે�ટના દબાણને કારણે લોકલ �ા�ચના મેનેજરને
અને પારલૌ�કક, ભ��ત અને શ��ત, સ�ગત અને પ�ગત.’ તેમણે આદેશ િવ�ાનવાતા�ઓ પણ વ�ચાવવી. અને તે રીતે છ��લા પચાસ �કથી અમારા ‘આ �પીકર તરીક� રાખવા પડ� છ�, બાકી ડાયવિસ��ફક�શન ���ટ�øમા�
ે
આ�યો ક� આ હરમ�િદરમા� કોઇ અપિવ�તા નહીં ચાલ-જુગાર, દા�, ��ી- વાતા�માિસક ‘મમતા’મા� યશવ�ત મહ�તા સાહ�બ (ફોટો: ફ�સબુક) દસે િદશાઓ આવા નાના ગામની �ા�ચના મેનેજરને શુ� ટ�પો પડવાનો?’
�યિભચાર, જૂઠાણા, ધૂ�પાન-બધા� પર �િતબ�ધ રહ�શે… ને આઠ� ખૂણાઓમા�થી શોધીને Ôંકીફ�ફોસીને અફલાતૂન િવ�ાનવાતા�ઓ પેશ મુ�બઈથી આવેલા �રિજયોનલ મેનેજર ભ�� થોડા તુ�છકારથી સેિમનારના
�
કરે છ�. એજ�ડા તરફ ýતા ક�ુ�. રિળયામણા દ�રયાકા�ઠ� આવેલા �રસોટ�મા� બે
�
��મા� �ી��ુ� ગુલાબ પચાસ જેટલા� વરસથી હ�� પરદેશ રહ�તો હોવાના કારણે સા��ત ગજરાતી િદવસનો ફાઇના��સયલ મેનેજમે�ટનો સેિમનાર હતો. �રટાયમ��ટને આરે
સાિહ�યની મારી ýણકારી મયા�િદત છ�. યશવ�તભાઈના સ�પક�મા� આ�યા આવેલા ઘણા ધિનકો તગડી ફી ભરીને આવેલા.
�
પણ આજ સુધી કોઇનુ� લફરુ� ખાનગી ર�ુ� નથી. તારુ� લફરુ� પણ ખાનગી નહીં પછી મને સાદર આ�ય� થાય છ� ક� ગુજરાતી ભાષામા હવે �ડટ���ટવ વાતા�ઓ ‘�યુ�યુઅલ ફ��સ, બો��સ એ બધુ� હોમવક� તો કયુ� છ� ને?, તમારા ગામમા�
રહ� માટ� આગળ ન વધીશ.’ અને િવ�ાનવાતા�ઓ વધુમા� વધુ લખનાર પણ યશવ�ત મહ�તા છ�. એમણે આ �ીમ પ��લક કદાચ પહ�લી વાર આવતી હશ, આપણી બે�કનુ� નીચાý�ં
ે
�
સૈલાબ િવચારતી રહી ક� આવી સો ટચના સોના� જેવી સલાહ તેને કોણ 1994થી 1997 દરિમયાન 250 અઠવા�ડયા દૈિનકોમા�, અને અ�ય� પણ ના થાય, ના ફાવે તો કહી દો, આઈ િવલ મેનેજ બાય માયસે�ફ ...’ ભ�
આપી ર�ુ� છ�? સામે દેખાય છ� તે આઇનો છ� ક� તેનો �તરા�મા? ઘણી િવ�ાનકથાઓ આપેલી છ�. પણ મહ�તાસાહ�બ હø હા��યા જણાતા નથી. સાહ�બે લોકલ મેનેજર અરજણ મુ�ýને ચીમકી આપી.
હø બીø સો ક� બસો ક� પા�ચસો વાતા�ઓ ‘મમતા’ના વાચકોના ગજવામા� સેિમનારમા� અરજણ મુ�ýને બોલવાનો વારો
���ના મલ�મા� મૂક� એવી અપે�ા છ�. ક�મક� યશવ�તભાઈ પણ મારા જેવા રતનપોળમા� ચાલતા � આ�યો �યારે એ હોલની બહાર જઈને એક
�
ચાલતા ચ�દુલાલ જેઠાલાલ �યાસની નહીં તો �ફિલપ ક�. �ડકની કથાઓના �� ��ીનો હાથ પકડીને �ટ�જ પર દોરી લા�યો
�વ�પ અને િવકાસ’ સ�શોધન ��થ ઘણો �યાનપા� નીવડ�લો છ�. કપડવ�જ- અફીણી હશ. જય િચ�ગુ�ત!� લઘુકથા અને એના� ચરણ�પશ� કરીને ખુરશી પર
ે
તલોદ અને અમદાવાદની �વાિમનારાયણ કોલેજમા� ગુજરાતીના અ�યાપક બેસાડી.
રહ�લા. ઈસરોમા� ����ટ રાઈટર તરીક� ýડાયેલા અને �ીલા�સ એડ. િજ�ગલ માનસ ���ન હ�મલ વૈ�ણવ ‘આ અમારા ગામના� કાશીબા છ�.
લેખન પણ કરેલુ�. એક દાયકો વળી ભાષાભવન ગુજ. યુિન.મા� ગુજરાતીના હ�� તો માછીમારનો દીકરો છ�� અને આજે પણ
રીડર તરીક� ýડાયેલા અને ઉ�મ િવ�ાથી�ઓ તૈયાર કયા�. ન દેવો. તો �ભુનુ� નામ બહ� મિહમાવ�ત છ�. માછલીઓ જ પકડતો હોત,પણ હ�� નાનો હતો
‘ઈષા�દ’ ઉપનામથી ગઝલો લખીને આધુિનકોમા� �યોગશીલ કિવ તરીક� કબીરા ક�આ એક હ� પિનહારી અનેક. �યારે દ�રયાના તોફાને અમારા ગામના ઘણા
નામ કમાયા. ‘ત�બી’ અને ‘�િણકા’ એમણે કરેલા ગઝલ�યોગો છ�. છા�દસ- બ��ન સબ �યારે ભયે પાની સબ� એક. માછીમારોનો ભોગ લઇ લીધો.
�
અછા�દસ અને ગીત તથા દીઘ�કા�યોમા� પણ એમની સજ�ક �િતભાનુ� તેજ પરંતુ તથાકિથત ધમા�વલ�બીઓએ પોતપોતાના આ�હને કારણે ઘણી કાશીબાના ઘરમા�થી પણ એમના પિત અને બ�ને દીકરા તણાઈ ગયા. �િત
વતા�ય છ�. પચાસથી વધુ પુ�તકોના સજ�ક િચનુ મોદીએ ‘કાળો ��ેજ’ જેવી દીવાલો પેદા કરી છ� ક� આ જ નામ લો! આ જ સાચો મ�� છ�! નહીં, નહીં! �તક દીઠ સરકારે પા�ચ લાખની સહાય કરી. કાશીબાન પ�દર લાખ મ�યા.
ે
નવલકથામા� વ�િચતોની વેદનાને વાચા આપી છ�. ‘લીલા નાગ’ લઘુનવલને એવુ� કહ�નારાઓ ઉપર દયા આવે છ�! િવનોબાøએ પણ રામનામ પર નાની ક�બાની વ�તી ભેગી કરીને કાશીબાએ �યારે એલાન કયુ�, ઘરના બધા જ પુરુષો
‘િલસોટો’ નામે ફરી લખેલી. નામદ� પુરુષની યુવાન પ�નીની માનિસકતાને એવી પુ��તકા લખી છ�. માછીમાર ના હોવા ýઈએ.
આલેખતી આ ક�િત પણ ��ઢભ�જક હતી. ‘અ�મેધ’ ચચા��પદ બનેલુ� નાટક �ભુના નામનો અ��ભુત મિહમા છ�. ટ��કમા�, પોતાનો �યવહાર િનભાવતા � એ િદવસથી દરેક ઘરમા�થી કમસે કમ એક દીકરાને શહ�રમા�
િવરોધને કારણે રજૂ નહોતુ� થઈ શ�યુ�. ‘ýલકા’ નાટક ‘રાઈનો પવ�ત’ને જેટલો સમય મળ� એટલો સમય િવ�ાસપૂવ�ક હ�રનામ લેવુ�, બસ. નથી કપડા� ભણવા જવાનો ખચ� આ ��ા આપે છ�, જેથી ભિવ�યમા� કોઈ તોફાન
આધારે િચનુ મોદીએ કરેલો સફળ ના��યોગ હતા. દેશ-િવદેશમા � બદલવાની જ�ર, નથી �થળા�તર કરવાની જ�ર. યુવાન ભાઈ-બહ�નોને �યારે આવે તો કોઈ ઘર િબલક�લ પુરુષ અને આવકિવહો�ં ના થઇ ýય.
કા�યપઠન-વક�શોપ કરનાર િચનુ મોદી કદીય પગ વાળીને બેઠા નહોતા. ‘હ�� હ�� નામની વાત કરુ� છ�� �યારે તેઓ એ સાવધાની પણ રાખે ક� પોતાનુ� કત��ય ન ડાયવિસ��ફક�શનનુ� આનાથી વધારે મહ�વ પાવર પોઇ�ટની કોઈ �લાઈડ
�ણોના મહ�લમા ý� અને/કોક દરવાý કરી દે બ�ધ તો?’ને એમ જ થયુ�. ચૂક�. ý�િત જ�રી છ�. �ભુના નામની સાથે �યવહાર પણ િનભાવવો અને સમýવી નહીં શક�.’
�
�
હýરો ભાવકો-ચાહકોના �હાલા ‘િચનુકાકા’ તા. 19-3-2017ના રોજ િવ�ાસથી નામ લેવુ�. અને ખરેખર અરજણની �પીચ પૂરી થઇ �યા સુધીમા� ડાયવિસ��ફક�શન
સમયની પેલે પાર ચા�યા ગયા સદાને માટ�. (સ�કલન : નીિતન વડગામા) ���ટ�ø, મુ�બઈથી આવેલી ‘�ીમ પ��લક’ને ગળ� ઊતરી ગઈ હતી.�