Page 15 - DIVYA BHASKAR 010821

Friday, January 8, 2021 | 15

રાýઓએ નહ�, પરંતુ આ�થાએ મોહ�-�-દરોના અવશેષ પા�ક�તાનના િસ��

િવ�તારમા� આવેલા છ�. આ ‘િસ��’ પરથી જ ‘િહ�દ’

ે
‘���ડયા’ને એકજૂથ કયુ�! બ�યો અન પછીથી તે ‘��ડસ’મા� ��રવા� ગયો
બહારના બધા �દેશો ‘ઇ��ડયા’ તરીક� ýણીતા થયા. પિ�મ િવ� અને
યુરોપના મુ�ય દુ�મન �દેશ ઇરાન અને મ�ય પૂવ� એિશયા હતા. જૈન અને
િહ�દુ પુરાણોમા�, જ�બુ�ીપનો ઉ�લેખ છ�. ý�બુ આકારનો આ મહા�ીપ ક� જેમા�
ભારત ��થત છ�. નકશામા� ભારત શા��દક �પે ý�બુ આકારનો દેખાય છ�.
આનો અથ� એ ક� સમ� ખ�ડને એક �દેશ કહ�વામા આ�યો છ�. તેમા� દ�ખણ
�
પણ સામેલ છ�, જે ‘દિ�ણ’ શ�દથી આ�યો છ�. આ ખ�ડની ઉ�ર અને દિ�ણ
વ�ેની સરહદ પર િવ��ય પવ�ત અને દ�ડકાર�ય હતા.
‘ભરત’ ક�ળના સ�યો ભારતમા� રહ�તા હતા. ખાસ કરીને ‘ભારત’ નામ
ભરત ઉપરથી આ�યુ�. જૈન ધમ�ના અનુયાયીઓ માને છ� ક� ભરત એક મહાન
રાý હતા. તે ��વી પર રાજ કરતા હતા અને આ યુગના �થમ તીથ�કર
ઋષભના પુ� હતા. િહ�દુ ધમ�ના અનુયાયીઓ ભરતને શક��તલાનો પુ�
માનતા હતા. તેમના િપતા ચ��વ�શના દુ�ય�ત અને નાના સૂય�વ�શના િવ�ાિમ�
છ�. આ રીતે, એ આ બ�ને વ�શોના� િમલનનુ� �તીક છ�. ભાગવત
પુરાણમા� હø બીý એક ભરતનો ઉ�લેખ છ�. તે એક ધમ�િન�ઠ
રાý છ�, જે ýણે છ� ક� ભ��ત �ારા આપણે પુનજ��મથી મુ�ત
માયથોલોø થઈ શકીએ છીએ.
રાýઓને બદલે, આ�થા અને યા�ાધામોએ ભારતને
એક કયુ� છ�. રાýઓમા�, ફ�ત સ�ાટ અશોક અને �યારબાદ
દેવદ� પટનાયક ઓરંગઝેબએ ‘ઇ��ડયા’ને એકજૂથ કયુ�. તેમનુ� સા�ા�ય
આધુિનક કાળના તિમલનાડ� સુધી િવ�તયુ� હતુ�. સ�ાટ
અકબરનુ� સા�ા�ય પણ એટલુ� મોટ�� નહોતુ�. �યારપછી ઇ�ટ
�
ઇ��ડયા ક�પની અને �યારબાદ િ��ટશરોએ ‘ઇ��ડયા’ને એકજૂથ કયુ�.
હ વેના બુિ�øવીઓ ‘ઇ��ડયા’ શ�દ બોલવામા અસહજતા �દેશને ‘િહ�દ’ કહ�તા. આજે િસ�ધ �દેશ ઇ��ડયામા� નથી. આમ હોવા પરંતુ રજવાડાઓ આ ‘ઇ��ડયા’મા� સામેલ ન હતા. આખરે, ‘ઇ��ડયા’ નામનુ�
�
છતા, આપ�ં રા��ગીત િસ�ધનો ઉ�લેખ કરે છ�, સ�ભિવત કારણ એ હોઈ શક�
અથવા શરમ અનુભવે છ�. કારણ એ છ� ક� ‘ઇ��ડયા’ એક
રાજકીય ઘટક છ�. �ક�િતની મયા�દાઓ નથી. મનુ�ય જ સીમાઓ ક� રા��ગીતમા� કોઈ િવ�તાર ક� �ે�નો ઉ�લેખ ઓછો અને �યા�ના� લોકોનો �ýસ�ાક ગણરા�ય �થપાયુ�. પરંતુ ‘િસ�ધ’નો સમાવેશ ઇ��ડયામા� નહીં પણ
બનાવે છ� અને એના પ�રણામે �ં� ઊભુ� કરે છ�. �ાચીન સમયમા�, ઇરાનના ઉ�લેખ વધુ છ�. પા�ક�તાનમા� કરવામા� આ�યો. ‘ઇ��ડયા’ માટ� ‘િહ�દુ�તાન’ શ�દનો ઉપયોગ
રહ�વાસીઓ પૂવ�મા� ��થત િહ�દ તરીક� ýણીતા �ે�નો ઉ�લેખ કરતા હતા. આ �ીકોએ ‘હ’ ને ‘આઈ’મા� પ�રવિત�ત કય�, જેના કારણે િહ�દુ નદી કરવામા� ન આ�યો. એનુ� કારણ એ છ� ક� ભારત એક ધમ�િનરપે� રા�� બનવા
ુ
�
િવ�તાર િસ�ધુ નદીના બીý �કનારે હતો. િહ� ભાષામા િહ�દુ ‘હોદુ’ બ�યો. ‘ઇ�ડસ’મા� બદલાઈ ગઈ અને અહીંનો િવ�તાર ‘ઇ��ડયા’ બની ગયો. માનતુ� હતુ� અને ‘િહ�દુ’ શ�દનો અથ� મોટા ભાગે ધમ� માટ� ઉપયોગમા� લેવાઈ
તેથી જ ભારતને હø પણ ઇઝરાઇલમા હોદુ કહ�વામા આવે છ�. ઇરાનના ‘ઇ��ડયા’ને બહ�વચન �પમા� ‘ઇ��ડઝ’ તરીક� ઓળખવામા આવતુ� હતુ�. ર�ો હતો. મોહ�-ý-દરોના અવશેષ પા�ક�તાનના િસ�ધ િવ�તારમા આવેલા
�
�
�
�
રહ�વાસીઓ ‘િસ�ધુ’ નદીને ‘િહ�દુ’ નદી કહ�તા હતા. પિ�મમા� આગળ વધતા�, પાછળથી એિશયાના �દેશોનુ� નામ ‘ઇ�ટ ઈ��ડઝ’ અને અમે�રકા નøકના છ�. આ ‘િસ�ધ’ પરથી જ ‘િહ�દ’ બ�યો અને પછીથી તે ‘ઇ�ડસ’મા� ફ�રવાઇ
‘સ’ બદલાઈને ‘હ’ થઈ ગયો. પિ�મમા� િસ�ધ અને તેના બીý કા�ઠાના િવ�તારોનુ� નામ ‘વે�ટ ઇ��ડઝ’ રાખવામા આ�યુ�. મૂળ�પે, પિ�મી િવ�ની ગયો. �
�
ે
ભારતથી આવતા બડા કલાકારો અન ઓળખીતાના દીકરાઓ ને દીકરીઓ ને કઝીનો ને
બઝીનોનો અમે�રકા �તરતા� પહ�લો મુકામ ýણ ઠાકોરિનવાસ હતો!
ે
�વગ��થ ઠાકોર પ��લ

કા ન બુ�ા થઈ ગયા છ�, તેમા� તોય હø એક ઉમેરણ, ઓ �ભો!
એટલા�ટાથી બ�ધુ મુ�તફા અજમેરીનો ફોન છ�, ક� આપણા
દો�તાર ઠાકોરભાઈ પરલોકવાસી થયા. િશકાગોમા� પુ�ી
�
સોનલને �યા પ�ની સરલાબેન પાસેથી જે માિહતી મળી તેની આસપાસ
દાયકાઓના� છાકમછોળ �મરણોના Óવારા Ô�ા ને એકાએક એહસાસ થયો
ક� ઠાકોરભાઈનો ક�વો િનણા�યક િહ�સો છ� મારા øવનમા�, અને તે �એ મારા ડાઘો
િવચારોમા�.
અમે�રકાની યુિનવિસ�ટીમા� મારુ� ભણતર પૂરુ� થયુ� અને ભારત પાછા ફરતા�
�
પહ�લા 18 માસ મને અમે�રકામા� રહ�વાની અને મારા ભણતરને લગતી કોઈ મારો માલ તો કાયમ ચો�ખો, ડાઘાડ�ઘી વગરનો જ હોય છ� ને?
નોકરી મળ� તો રહ�વાની પરવાનગી હતી. કાળી ગરીબીમા� મા�ડ ભણતા� અમે ‘ત પણ શુ� ક� હમણા� માલ પ�ો છ�, જ�ર નથી.’ મેનેજરે ક�ુ� અને
જે બચાવેલુ� તેમા�થી િશકાગો પહ�ચી િમ�ોની સહાયથી �લેટ લીધો. �યા � �શા�તભાઈ એ જ કાયમના ��મત સાથે ઊભા થયા. બહાર ગયા
અચાનક ઠાકોરભાઈનો મ�કરો ફોન આ�યો ક� મલવા આવુ� છ��! હ�� ýણતો પછી જ એમને યાદ આ�યુ� ક� એમની ક�પ તો મેનેજરના ટ�બલ પર જ રહી ગઈ
નહોતો, ઓળખતો નહોતો, નિથ�ગ! ને બારણા�ની ટકોરી વગાડી ઠાકોરભાઈ ક��યૂટર ઉપર સવ��થમ છપાઈ��ય ગુજરાતી ફો�ટ બના�યા, ક�િલફોિન�યામા � હતી.‘માલ તો લઇ લઈએ, પણ આમનો હવે શુ� ભરોસો? ગરબડ થાય તો
�
ક��ણમુ�ામા હસતા હસતા સ�તુ રંગીલીના ડાયલોગ બોલતા હતા. અને તે ભ�તસમાજની પિ�કા ભ�તવાણી શ� કરી અને ક�કો�ીઓનો ધ�ધો ધોકાર �રટન� કરવા માટ� કોને પકડવાના?’ મેનેજરના શ�દો �શા�તભાઈને કાને પ�ા
ુ
િદવસથી એમના ઘરે, મારા ઘરે, ‘રોજ એકવાર તમારુ� મો��� ýવા કય� તેમ જ ýતે પોતે છોટો–સો િ���ટ�ગ �ેસ ચાલ કીધો! અને ધોમધખતા તડકામા� એ ક�પ લીધા વગર જ નીકળી
તો આવીશ જ!’ પર�પરનુ� મો��� ýવા અને જવના આસવના નીલે પણ હø િશકાગોનુ� પવ� બાકી છ�. તે સમયે હ�� સુરતના પ�ા.પોતાની ઓ�ફસ સુધીનો ર�તો એમને બહ�
ઉમદા શરાબની એકાદબે �યાલીનો લુ�ફ લેવાનો ચાલ થયો દૈિનક ગુજરાતિમ� માટ� �ક�બલ રેવ�સવુડ નવલકથા લા�બો લા�યો. ‘�શા�તભાઈ, આ આકાશ છ�. હવે
ુ
ુ�
િસલિસલો! ગગન હ�તાવાર લખતો હતો અને હ�� લખ �યારે ઠાકોરભાઈ મારી લઘુકથા માલ સ�લાય કરવા ýવ �યારે એને સાથે રાખý.
પણ ફ�ત ખાવાપીવા નહીં, કામ સાથે કલદારની સોઈ પાછળ ઊભા રહી વા�ચતા ને મલકાતા, મને ખભેથી પકડી બોસે આકાશની ઓળખાણ કરાવી. ‘આપણી
બી કીધી ઠાકોરભાઈએ – મારે એમના ઇ��ડયા ટાઇ�સ ક� તલે હચમચાવતા, પણ અલબ� મારા ઉપરા�ત ઠાકોરભાઈ હ�મલ વૈ�ણવ ક�પનીનો માલ ડાઘાડ�ઘી વગરનો જ હોય એ શાખ
���લશ છાપામા હ��પ કરવાની! તે સમયે ક�પોઝ, છપાઈ, ક�ડીબ�ધ ડો�ટરો, ઇજનેરો, લેખકો, િવ�ાિનકો, શેઠો, �શા�તભાઈએ જ ઊભી કરી છ� હ�.’ બોસે આકાશ
�
વગરે બે માથા�વાળા માનવોના ýદુલોકની િ�યાઓ હતી, પણ મધુ રાય રાજપુરુષો, સાથે હાથમા હાથ નાખીને બોલ ડા�સ કરવાનો પાસે એમના વખાણ કયા�. મા�ગી નહોતી તો પણ
�
ઠાકોરભાઈએ તે માટ�નો નવો ઇલમ મને શીખ�યો: ભારતથી હોય તેવી ýણિપછાણથી ઠાકોરø પોતાના દો�તોનો દરબાર આ મદદ ક�મ મળતી હતી, એ સમજતા એમને વાર ન
�
�
�ગરેø છાપા મ�ગાવી તેમા�થી અમે�રકાના ગુજરાતીઓને રસ પડ� તા િવ�તાય જતા હતા. િશકાગોની �ટ�ટ બે�કના મેનેજર, એ�બેસીના લાગી... કદાચ આકાશ એમની જગાએ…�શા�તભાઈ અરીસામા પોતાનો
�
�
સમાચારોની કાપલીઓ કાપી તે પૂઠા� ઉપર ચ�ટાડી પાના� બનાવવા અને તેની હો�ેદારો, અમે�રકન ઇિમ�ેશનના રોફદાર અફસર! િશકાગોના� ભારતીય ચહ�રો ýઈ ર�ા... �કમોને કારણે વાળ ઊતરી ગયા હતા. હવે કદાચ
બે હýર કોપી ઓફસેટમા� છપાવી �ાહકોને મોકલવી! મારુ� કામ હતુ� કાપલી મ�ડળો, ભારતથી આવતા બડા કલાકારો, ભારતથી આવતા ઓળખીતાના �શા�તભાઈ ડાઘ વગરની �ોડ�ટ વેચનાર સે�સમેન નહીં, પણ ક��સરવાળા
ચ�ટાડવાનુ� પણ �મશ: ટપાલ િસવાયનુ� બધુ� મ� ઉપાડી લીધુ� અને તે િવ�ા દીકરાઓ ને દીકરીઓ ને કઝીનો ને બઝીનોનો અમે�રકા ઊતરતા� પહ�લો �શા�તભાઈ તરીક� ઓળખાતા હતા. �ોડ�ટ �રટન� કરવી હોય તો એ હયાત
�
મને ક�િલફોિન�યા જઈને અ�ય િમ�ોની સહાયથી ગુજરાતી નામનુ� ગુજરાતી મુકામ ýણે ઠાકોરિનવાસ હતો! બારે મેઘની જેમ િમ�ો, સગા�વહાલા, હશ ક� નહીં એની માલ ખરીદનારને શ�કા હતી, તો �શા�તભાઈ ન હોય તો
ે
�
�
ુ�
ભાષાન અઠવા�ડક શ� કરવામા� તેમ જ તેના ýરે અમે�રકામા� �થાયી થવામા � ��િ�ઓની વષા છતા, હø ýણે ઠાકોરø નવો પડકાર ‘ખોરતા’! પોતાની એમનુ� �ર�લેસમે�ટ પણ બોસ તૈયાર કરી ર�ા હતા. બીજે િદવસે મોડ�થી બધાને
કરોડર�જુ જેટલી કામે લાગી. સમય જતા� ઇ��ડયા ટાઇ�સ માટ� �ગરેø �ણે પુ�ીઓને અમે�રકા ��થર કરી, ýતે આિથ�ક રીતે સફળ થઈ ગયા, ખબર પડી સે�સમેને િજ�દગી પર લાગેલો ક��સરનો ડાઘો આગલી રાતે જ
ુ�
ટાઇપસે�ટ�ગ શીખવાન થયુ� જેના તરાપામા� બેસીને મ� વખત જતા� મે�કનટોશ (�ન����ાન પાના ન�.19) �લીિપ�ગ િપ�સ લઈને સાફ કરી ના�યો હતો!