Page 18 - DIVYA BHASKAR 040122

Friday, April 1, 2022 | 18

�
�
સાવરક��ડલાની નાવલી નદી સાથ �ડા�ેલી દ�તકથાની વાત �� આ. નાવલીના ���ગમની કથા આગલા પગ કોર તે કોરા જ ર�ા – નદી �યા ને �યા જ સમાઈ ગઈ હતી.’
ે
રોચક કથા છ�. રિતલાલભાઈ ýણે છ� ક� આ �કારનુ� કથાબીજ બીý �થળો
�
�
લે�ક� એમના બા પાસેથી સા��ળી હતી. એમના જ શ�દોમા� એ કથા સાથે પણ ýડાયેલુ� છ�. તેમ છતા પોતાની નાવલી નદી સાથે ýડાયેલી આ
�
કથાનો રોમા�ચ મોટી �મરે પણ ભુલાયો નથી.
પા��� વળીને ન �વા િવશે પ�રણામ દશા�વતી ક�છના પુ�અર�ર મહાદેવના મ�િદર સાથે ýડાયેલી કથા
આ કથા વા�ચતી વખતે મને પણ પાછળ ન ýવાની શરતનો ભ�ગ કરવાનુ�
યાદ આવી. એ કથા મ� નાનપણમા� દુલેરાય કારાણીના ‘ક�છ કલાધર’મા�થી
ýણી હતી. પછી રામિસ�હø રાઠોડના ��થ ‘ક�છનુ� સ��ક�િત દશ�ન’મા� પણ
વા�ચી. કથા એવી છ� ક� ýમ લાખાના ભ�ીý પુ�અરાનુ� સગપણ નગરપારકરના
�
ર િતલાલભાઈ બોરીસાગર આપણા ગરવા, ગ�ભીર અને �બુ� રાજવી રાણા ચા�દની પુ�ી રાજૈ સાથે થયા� હતા. રાણા ચા�દ મહાન િશવભ�ત
હા�યલેખક. એમનુ� એક પુ�તક ‘�યા� છ� મારી નદી?’ તાજેતરમા�
હતો. રાજક�મારી રાજૈ પણ િશવøની ભ�ત હતી. રાજૈની ટ�ક હતી ક� ઈ�ટદેવ
�
�કાિશત થયુ� છ�. એમા� એમણે પોતાના જ�મ�થાન મહાદેવના િશવાલયમા પૂજન કયા� પછી જ ભોજન લેવુ�. રાજૈના� આણા�ની
સાવરક��ડલામા વીતેલા નાનપણ અને �કશોરાવ�થાના� ‘�દયમા� તૈયારી શ� થઈ. એમા� િવ�ન પ�ુ�. રાજૈ એના િ�ય િશવાલયથી દૂર થવા
�
અકબ�ધ’ પડ�લા �મરણો આલે�યા� છ�. એમા� એક �મરણ માગતી નહોતી. એના િશવાલયન છોડીને એ પુ�અરાના ગઢમા� ક�મ આવી
ે
�
એમના ગામની દેવતાઈ નદી નાવલીનુ� છ�. એક સમયે બ�ને શક�? રાણા ચા�દ માટ� ધમ�સ�કટ ઊભુ� થયુ�. એક બાજુ વહાલી પુ�ીનુ� અતૂટ �ત
કા�ઠ� વહ�તી નાવલીનો �વાહ હવે �ીણ થઈ ગયો છ�, પરંતુ અને બીø બાજુ ýમ પુ�અરાના �ોધનો ભય.
ં
સ�વેદનશીલ લેખક એનુ� મૂળ �વ�પ ભૂ�યા નથી. અહી એ પુ�ીને બહ� સમýવી પણ એ માની નહીં. છ�વટ� રાણા ચા�દ િશવાલયમા �
ે
�
પુ�તક િવશ લખવાન �યોજન નથી, પરંતુ સાવરક��ડલાના ગયો અને િશવિલ�ગ પર કમળપૂý કરવા તૈયાર થયો. એ હાથમા તલવાર
ુ�
નામે ઓળખાતા બે ગામ સાવર–ક��ડલાની નાવલી નદી સાથે લઈ પોતાના મ�તક પર ઘા કરવા ગયો �યા જ �સ�ન થયેલા મહાદેવ �ગટ
�
�
ýડાયેલી દ�તકથાની વાત કરવી છ�. નાવલીના ઉ��ગમની કથા થયા અને વચન આ�યુ� ક� એ આ િશવાલય સમેત રાજૈની સાથે પુ�અરાગઢ જશે.
�
ે
લેખક� એમના� બા પાસેથી સા�ભળી હતી. એમના જ શ�દોમા� સાથેસાથ મહાદેવે શરત મૂકી ક� ર�તામા રાજૈએ �યા�ય પણ પાછળ
એ કથા : વળીને ýવુ� નહીં.
�
‘ક��ડલાને પાદર અઢાર-અઢાર ýનુ� ઊતરી છ�. પાણીની કારમી ત�ગીને નાવલી નદી, સાવરક��ડલા �સ�નિચ� રાજૈ વેલમા બેસી પિત�હ� જવા લાગી. આગળ
લીધે ýનૈયાઓનો ઉ�લાસ ઓસરી ગયો છ�. ક�યાપ�વાળાઓના� મ� પણ ડ�બકી વેલ અને પાછળ િશવાલય. વહ�લી સવારે વેલ પુ�અરાના
�
વીલા પડી ગયા� છ�. અખ�ડ ધારે પીરસાય એટલુ� ઘી ભયુ� છ�; પણ પાતળા મા. તારા મનમા� શ�કા ýગશે ને તુ� પાછ�� વળીને ýઈશ તો ગઢમા� દાખલ થઈ �યારે રાજૈ સાથે બેઠ�લી દાસીએ શ�કા
પાણી માટ� વલખા છ�. Ôલ જેવા� કોમળ બાળકો પાણી વગર વલવલે છ�. સમજજે – હ�� �યા જ થ�ભી જઈશ.’ �ýના સુખે સુખી અને વીનેશ �તાણી �ય�ત કરી ક� �ચુ� િશવાલય ગઢના દરવાýમા�થી �દર શી
�
�
ક�યાપ�ના મોવડીઓએ ક��ડલાના રાý સોમ�ર કોટીલા પાસે પાણીની દુ:ખે દુ:ખી એવા નાનકડા રજવાડાના ધણી રાø થઈ ગયા. રીતે �વેશી શકશે? તે સા�ભળીને રાજૈએ વેલનો પડદો �ચો
ધા� નાખી. �ýવ�સલ રાજવીથી �ýની વેદના સહન ન થઈ. ક�ડ� તલવાર ઘોડો હ�કારી મૂ�યો. �યા�ય સુધી હ�કાય� રા�યો પણ પાણીની કરીને પાછળ ýયુ�. તે સાથે જ િશવાલય ગઢના દરવાýની
બા�ધી, ઘોડ� ચડી રાજવી ઊપ�ા ખો�ડયાર માતાના થાનક�. ‘મા, પાણી આપો, સ�તલસ ન કળાઈ. રાજવી મૂ�ઝાયા. માના� વચન પર ભરોસો બહાર થ�ભી ગયુ�.
નહીંતર માથુ� વધેરી દ�.’ રાýએ મા આગળ રઢ લીધી... માના િ�શૂળના હતો, પણ પાછળ પાણીનુ� વહ�ણ હોય તો એનો ખળખળ અવાજ તો એવી દ�તકથાઓ નાવલી જેવી નદીઓ સાથે ýડાયેલી હોય ક�
થાપા સામે રાજવી આશાભરી �ખે મીટ મા�ડી ર�ા, પણ જવાબ ન મ�યો. કાને પડ� ને! રાજવીએ કાન બને એટલા સરવા કયા�, પણ પાણીનો અણસાર રાજૈના િશવાલય જેવા� મ�િદરો સાથે, મૂળ વાત એટલી જ છ� ક� આપણે આદરેલા �
ે
રાýએ માથુ� નમા�યુ�, તલવાર ડોક પર રાખી માથુ� જુદુ� કરવા ýય છ� �યા � આ�યો નહીં. છ�વટ� એમનાથી રહ�વાયુ� નહીં ને ડોક�� ઘુમા�ય અને શુ� ýયુ�? કામ િવશ મનમા� આશ�કા લાવવી નહીં અને ýત પર િવ�ાસ રાખી કામ
ુ�
માએ હાથ પક�ો. ‘ý પુ�, ઘોડ� બેસી હાલતો થા, નદીનુ� �પ લઈને હ�� તારી પાછળ ટોપરા જેવા િનમ�ળ પાણીની નદી! ઘોડાના પાછલા બેય પગના� ડાબલા � કરતા� રહ�વા�. તો જ ધારી સફળતા મળ� છ�. કોઈએ ક�ુ� છ� ક�, ‘પાછળ ýવાથી
પાછળપાછળ હાલી આવુ� છ��. પણ હા, િવ�વાસ રાખજે, પાછ�� વળીને ýઈશ પાણીમા� ડ�બેલા! રાજવી તો રાøના રેડ! પણ ઘોડાના પાછલા પગ ભીના અને અફસોસ થાય છ�, આગળ ýઈએ તો નવીનવી શ�યતાઓ ઊભી થાય છ�.’
�
અનુસંધાન
દસેક િદવસના �ડા મ�થન પછી અચાનક એક િદવસે સા�જના સમયે નવીન કારની શોધ,
એકબીýને ગમતા� રહીએ કથનના િદમાગમા� કડાકો થયો, ‘ઓ� નો! આપણે અ�યાર સુધી એક જ
�
�
િદશામા િવચારી ર�ા હતા. ��સ, કપડા�, કલસ� િસવાય બીજુ� ક�ઇ જ આપણને
ફા�સીએ લટકવાનો હોય એ માને, આગલી રા� દીકરાને મળવા પણ ન દેવામા � સૂ�યુ� ક�મ નહીં? આ તમામ પ�ોમા� કપડા� ઉપરા�ત બીø એક બાબત પણ જે બýરમા� નહીં આવે
ે
આવે, એની વેદનાે ન સમýય તો પણ આવી ક�ટલી માએ પોતાના દીકરાને આ કોમન છ�.’
દેશની આઝાદીમા� અપ�ણ કયા� છ� એનો િહસાબ કરીએ તો આપણને આઝાદીની ‘એ શુ� છ�?’ સૈલાબ પૂછી રહી. �ઝલ��ડની �રન�પીડ નામની ક�પનીએ એવી કાર શોધી છ� જેને
�ક�મત અને મૂ�ય બ�ને સમýય. આજે �ેમના નામે આપઘાત કરનારા અને ‘�લાવસ.’ કથને સમý�યુ�, ‘એ માણસ મા� તારા ��સીસની જ વાત ��� જ�ર �માણે લા�બી-ટ��કી કરી શકાય છ�. બટન દબાવો ક� નવ
�
øવ લેનારા, ��સ અને નશાખોરીને �વા��ય અને પૈસા બ�ને બગાડતા 22-23 નથી કરતો, એ રોજ તારા ��સના કલરને કોઇ ને કોઇ Ôલની સાથે સરખાવતો ફીટની કાર �ણ ફીટ વધુ લા�બી થઈને બાર ફીટની બની ýય અને
�
વષ�ના યુવાન છોકરાઓએ પોતાની જુવાની બરબાદ કરી ર�ા છ� �યારે એમના ર�ો છ�. હી ક�ન બી એ �લો�ર�ટ. તુ� �યા� રોજ ýય છ� �યા આસપાસમા� કોઇ બે સીટને બદલે ચાર સીટની થઈ ýય. ફરી વાર બટન દબાવો એટલે અડધી
બાળમાનસમા આવી �ેરણાદાયી કથાઓ નાખીને એમને િજ�દગીનુ� મહ�વ અને Ôલવાળાની દુકાન છ�?’ િમિનટમા� પાછલો અને આગલો ભાગ, ફો��ડ�ગ છ�ીના હાથાની માફક,
�
�
ે
દેશ�ેમ િવશ ý�ત કરવાનુ� કામ માતા-િપતાનુ� છ�. એડગર હોવર, જે 40 વષ� ‘હા, હ�� રોજ મ�િદરમા� જતા� પહ�લા બહાર બેઠ�લા એક Ôલવાળા પાસેથી એકમેકમા� ઘૂસી ýય અને �ણ ફીટ ટ��કી થઈ ýય. પાક� કરેલી જ�યામા ગાડી
�
�
સુધી અમે�રકાના એફબીઆઈના વડા તરીક� સેવા બýવીને િન�� થયા એમણે Ôલો ખરીદુ� છ��. હવે મને યાદ આવે છ�… �યા જે યુવાન બેઠો હોય છ� તે મને બહાર કાઢવાની અડચણ પડ� તો ટ��કાવી નાખો અને બહાર કાઢી નાખો. સા�કડી
પોતાના ભાષણમા ક�ુ� હતુ�, ‘જે દેશના� સ�તાનો પોતાના દેશની આઝાદીના ખરાબ નજરથી…! વેઇટ એ િમિનટ! હ�� આખા મિહનાનુ� િબલ એકસાથે એને જ�યામા પાક� પણ કરી શકાય. ýક� ક�પનીએ આ કાર ફ�ત મોટર શોમા� �દશ�ન
�
�
પાયામા રેડાયેલા ર�તનુ� સ�માન કરે છ� અને ઈ�રના કાયદા પાળ� છ� એને આપુ� છ��. મારી પાસે એણે આપેલી �રિસ�ટ છ�. એમા� એના હ��ડરાઇ�ટ�ગ પણ માટ� જ મૂકી હતી. બýરમા� આ કાર ક�મ મૂકવી નથી એનો જવાબ ક�પની પાસે
�
માણસે બનાવેલા કાયદા પાળવામા અને પોતાના દેશની આઝાદીની ýળવણી છ�.’ સૈલાબ િબલ ભયા�ની રસીદ શોધી લાવી. એકસરખા અ�રોએ િનદાન નથી.
�
કરવામા� કોઈ તકલીફ પડતી નથી.’ ઉપર મહોર મારી દીધી. બાકીનુ� કામ કથને પૂરુ� કયુ�. Ôલવાળાના ગાલ ઉપર
�
�
કથનના હથોડા જેવા બે હાથ પ�ા �યા જ એ સૈલાબના ચરણોમા� લેટી ગયો.
ડણક (સ�ય ઘટના)
િશકાગો યુિનવિસ�ટીના એક અ�યાસ �માણે આ હવા �દૂષણને કારણે માનસ દશ�ન
લખનૌ અને �યાગરાજ જેવા� શહ�રોના િનવાસીઓના આયુ�યમા� એકમા�
ે
�દૂિષત હવાને કારણે 11 વષ�થી પણ વધુનો ઘટાડો થશે. મતલબ ક� આ યાદ આવે. એનુ� ઔષધ એક જ છ�. કોઈ એને હ�રકથા સ�ભળાવ અથવા તો
�
લોકોને ý શુ� હવા આપવામા� આવે ક� અ�ય કોઈ �થળ� લઇ જવામા આવે કથા ન સમø શક� એમ હોય; એ ન લઈ શક� એમ હોય તો એ બેઠોબેઠો બેરખો
તો તેમનુ� આયુ�ય લગભગ 11 વષ�થી પણ વધુ સમય માટ� લ�બાઈ શક�. અને લઈ `રામ-રામ’, એ એક-એક માળા કરી એ દરદીની ઉપર ફ�રવતો ýય તો
ý મા� િદ�હીની જ વાત કરીએ તો અહીંયા અગર �દૂષણનુ� �માણ કાબૂમા� પાપ �મરણા�મક દુ:ખ જતુ� રહ�. એનો ઉપાય છ� ભગવ��ચચા�, ભગવ��નામ.
�
રાખવામા આવે તો દેશી રાજધાનીના િનવાસીઓનુ� સરેરાશ આયુ�ય લગભગ ભગવ��કથા માણસને પીડામા�થી ઉગારે છ�.
10 વષ� જેટલુ� લ�બાઈ જશે! �ીજુ� દુ:ખ છ� આપણા� સગા�-વહાલા તરફની આપણી મોહા�મક પીડા.
�
સમય આવી ગયો છ� ક� તમે ýતે જ તમારા અને ક�ટ��બ �ારા સý�તા વાયુ હ�� મરી જઈશ પછી છોકરાઓનુ� શુ�? ભાઈઓનુ� શુ�? બાપનુ� શુ�? આ બધુ� ક�મ કબ�તરોનુ� �વનવુ�
ે
�દૂષણ િવશ ગ�ભીરતાથી િવચારો અને એમા� ઘટાડો ક�મ કરી શકાય તે �ગે થશે? આ બધા�ને કોણ સાચવશ? આવો જે મોહ હોય છ�. આપણી મમતા જે
ે
થોડ�� મનોમ�થન કરો. કારણ બહ� સરળ છ� - શહ�રી વાયુ �દૂષણમા� સૌથી વધુ પ�રવારમા� હોય એની પીડા યાદ આવે અને એની મુ��તમા� પણ હ�રકથા જ િમ�ગ અથવા મેસે�જર તરીક� ઓળખાતા કબૂતરનો ઉપયોગ
િહ�સો આપણા� વાહનો �ારા સý�તા �દૂષણનો છ� અને તેમા� ઘટાડો ક� વધારો કામ કરશે. `રામાયણ’મા� આ બધાના ઉપાયો છ�. તને માની મમતા નડ� છ�? હો માનવી વષ�થી કરતો આ�યો છ�. તેને યો�ય તાલીમ આપવાથી
�
કરવો આપણા હાથમા છ�. ý તમે ઈલે���ક વાહનો વાપરવાનુ� શ� કરી શકો બાપની મમતા નડ� છ�? ભાઈઓની, છોકરાની બધાની િચ�તા થાય છ�? શુ� થશે? તે ચો�સ જ�યાએ પહ�ચી ગુ�ત સ�દેશો પહ�ચાડી શક� છ�. બીý
તો ચો�સપણે તમે �દૂષણ ઘટાડવામા� મદદ�પ થઇ શકો છો. અને જેમ ટીપે તો એક કામ કર, રામ કહ�, એ બધા�ની મમતાનુ� એક ýડ�� દોરડ�� બનાવી મારે િવ�યુ� વખતે ભારતીય
ટીપે સરોવર ભરાય તેમ, દરેક �ારા �ય��તગત રીતે સý�તા વાયુ �દૂષણમા� પગે બા�ધી દે અને પછી એ મમતાના દોરડાથી મને ખ�ચજે. એ મમતાથી પણ લ�કર આવા� કબૂતરોનો
થોડા �માણમા� ઘટાડો થાય, તો સમ� રીતે હવા વધારે શુ� બનશે. આ એક તારી પાસે આવીને ઊભો રહીશ. મમતા િનરથ�ક નહીં ýય. ઉપયોગ કરતુ� હોવાનુ� ýણવા
એવી વૈિ�ક સમ�યા છ� ક� જેનો હલ કરવામા� આપણે પણ ખૂબ ઉપયોગી તો દેહની પીડાનુ� દુ:ખ, પાપના �મરણનુ� દુ:ખ, સગા�-વહાલા તરફ મોહ મળ� છ�. આપણે �યા જે કબૂતર
�
�
�દાન કરી શકીએ છીએ. અને આસ��તનુ� દુ:ખ અને છ��લુ� દુ:ખ એક જ છ�, ભિવ�યની િચ�તા. માણસ ýવા મળ� છ� તે આ હોિમ�ગ
મરે �યારે ભિવ�યની િચ�તા થાય. મ� આટલુ� કયુ�, આટલુ� ન કરી શ�યો. હવે શુ� કબૂતર નથી. આપણે �યા �
�
રણમા� �ી��ુ� ગુલાબ થશે? આ બધુ� ક�મ થશે? �વાભાિવક છ�. અને હ�� સલાહ આપુ�. બધા�એ પોતાની ýવા મળતા કબૂતરોને
ભિવ�યની િચ�તા થોડીક ઓછી થાય એટલુ� કરી લેવુ�, એટલે છ��લી ઘડીએ િચ�તા િગરીબાજ કબૂતર કહ�વાય છ�. આ કબૂતરોનુ� સામા�ય આયુ�ય લગભગ વીસેક
�હાઇટ એ�ડ �હાઇટ’ સલવાર-કમીઝ પહ�રીને નીકળી તો બીý િદવસે પ�મા� ન થાય. પરંતુ ભગવ��કથા ભિવ�યની િચ�તા પણ હળવી કરે છ�. વષ�નુ� હોય છ� અને તે એક વષ�ની �મરથી જ ઊડતા� શીખી ýય છ�. કબૂતરો
એને મોગરાના છોડની ઉપમા મળી ગઇ. (સ�કલન : નીિતન વડગામા) ઝડપથી થાકતા� નથી અને કલાકો સુધી ક�ટાળતા નથી.
�