Page 18 - DIVYA BHASKAR 050622
P. 18
Friday, May 6, 2022 | 18
કોઈ પણ પુ�તક વા�ચતી વખતે વાચક એના વા�તિવક øવનમા� જે કરી ��યો ન હોય, તે બ� જ જ બેઠ�બેઠ� ઘણા લોકોને મળ�� છ��, ઘણા� �થળોમા� ફરુ� છ�� અને મને નવા નવા
ુ�
અનુભવો થવા લા�યા છ�. મ� વા�ચેલી બધી નવલકથાઓના� પા�ોમા� હ�� મને
એની સાથ બનવા લાગે ��, �ય��તનો સમ� ���ટકોણ બદલાઈ ýય �� ýવા લા�યો. એમના� સ�વેદનો, આન�દ, વેદના મારા� બની ગયા�.
ે
ચા�સ �ડક�સની �િસ� ��ેø નવલકથા ‘ધ �ેટ એ�સપે�ટ�શ�સ’ વા�ચતો
�
પુ�તકોથી િવખૂટા પડ�લા આપણે આ�યો. એવી ક�ટલીય નવલકથાઓના� પા�ોના øવનમા� બનેલી ઘટનાઓનો
હતો �યારે હ�� ��લે�ડના� �ામીણ િવ�તારોમા� અને લ�ડન જેવા� શહ�રોમા� ફરી
હ�� સા�ી બ�યો. એ પા�ોની કથા પરથી øવનમા� પડતી તકલીફોનો મને
�યાલ આ�યો અને એમા�થી બહાર નીકળીને ‘સાચો માણસ’ બનવાની િદશા
મને સમýઈ.’
એવા જ અનુભવ કોઈ પણ ભાષાન સાિહ�ય વા�ચવાથી થાય છ�.
ુ�
ગ યા અઠવા�ડયે 23મી એિ�લે િવ� પુ�તક િદવસ હતો. એ પુ�તકોની ભીની ભીની સુગ�ધ. મને ભૂખ લાગે છ� પુ�તકોની અને તરસ પણ કનૈયાલાલ મુનશીની ‘ગુજરાતનો નાથ’ વા�ચીએ �યારે આપણે એકસાથે
િનિમ�ે સપના ભ�નુ� સુ�દર િહ�દી કા�ય વા�ચવા મ�યુ�. એનો
મુ�ýલ, કીિત�દેવ, કાક ભ�, રાણી મીનળદેવી અને મ�જરી હોઈએ છીએ.
લાગે છ� પુ�તકોની. હ�� પુ�તકો પાસેથી દુિનયાદારી શીખી છ��. મારા øવનનો
ે
ગ�મા� સ�િ��ત ભાવાનુવાદ : ‘હ�� પુ�તકોને ધમ�ગુરુની જેમ ખરાબ સમય મ� પુ�તકોના સહાર પાર કય� છ�. મારા પછી મારી બધી સ�પિ� રમણલાલ વ. દેસાઈની ‘ભારેલો અ��ન’ ક� ‘િદ�યચ�ુ’ના� પા�ો હોઈએ છીએ.
�
અનુસરી છ��. પુ�તકો જ મારા� માગ�દશ�ક. ગાઢ હતાશાના સમયમા� મ� ઇ�રને મારા� સ�તાનોને મળશે, પરંતુ મારા� પુ�તકોની વારસદાર હશ પહાડમા� રહ�તી ઝવેરચ�દ મેઘાણીની ‘સૌરા��ની રસધાર’મા� ડ�બેલા હોઈએ �યારે ખમીરવ�તા�
ે
યાદ નથી કય�, મ�િદરોમા� ઘ�ટ નથી વગા�ા ક� �ાથ�ના નથી કરી. મ� પરમ ચૌદ વષ�ની એક છોકરી, જે ગમે તેવા� વરસાદ-તોફાનમા� વા�ચવા લઈ ગયેલી પા�ોની સાથે સૌરા��ની તળપદી ધરતીને ખૂ�દતા હોઈએ એવો ભાવ થાય છ�.
ક�પાળ� પુ�તક પર હાથ ફ�ર�યો છ�. જે લોકો પુ�તકને અડકવા તૈયાર ન હોય ક� ચોપડી પાછી આપવા અને નવી ચોપડી લઈ જવા મારી પાસે આવે છ�.’ આ રઘુવીર ચૌધરીની નવલકથા ‘અ�તા’ના� ઉદયન, અિનક�ત અને અ�તાને
જેમના ઘરમા� પુ�તકો ન હોય એમનાથી હ�� દૂર રહી છ��. મારા� લ�ન વખતે મ� કિવતામા� પુ�તકોની સાથે આપણો ક�વો સ�બ�ધ હોઈ શક� એની વાત સુ�દર રીતે આપણી ભીતર øવવા લાગીએ છીએ. મોહન રાક�શની િહ�દી નવલકથા
િપતાø પાસેથી એમની એક પેટી માગી લીધી હતી. એ પેટી મને લ�નમા� �ય�ત થઈ છ�. ‘�ધેરે બ�ધ કમરે’ના� મધુસૂદન, હરબ�સ અને નીિલમાની સાથે આપણે
મળ�લુ� ��ીધન સાચવવા ýઈતી નહોતી, પરંતુ એમા� ચોપડીઓ મૂકવા ýઈતી અમે�રકાના નવલકથાકાર અને વાતા�કાર �યોજ� આર. આર. પણ િદ�હીની સડકો પર ફરવા લાગીએ છીએ. બાળપણમા� આપણે
હતી. હ�� પુ�તકો મૂકવાનો કબાટ ખરીદી શકી નથી કારણ ક� એ માટ� મ� મા�ટ�ને ક�ુ� છ� : ‘વા�ચનનો શોખ ન ધરાવતી �ય��ત એના જ છકો-મકો, િમયા� Ôસકી અને બકોર પટ�લ હોઈએ છીએ.
બચાવેલી રકમ તો પુ�તકો ખરીદવામા� જ ખચા�ઈ ગઈ. મ� પુ�તકોને �ેમ કય� ભાગે આવેલી એક જ િજ�દગી øવે છ�, �યારે વા�ચનમા� ડ�બકી ટાગોરના� કાબૂલીવાલા આપણે અને મીની પણ આપણે.
છ�. પુ�તકોને ભેટીને રડી છ��. પુ�તકો મારા� �ડો રસ ધરાવતી �ય��ત એની એક જ િજ�દગીમા� હýરો કોઈ પણ પુ�તક વા�ચતી વખતે વાચક એના વા�તિવક
બધા� રહ�યો ýણે છ�. મારા શરીરમા� હાડ- િજ�દગી øવે છ�.’ આ વા�યના સ�દભ�મા� કોિવડ-19મા� વીનેશ �તાણી øવનમા� જે કરી શ�યો ન હોય તે બધુ� જ એની સાથે બનવા
મા�સ-લોહી નથી. મારી �દર છ� લોકડાઉન દરિમયાન એક �ય��તનો અનુભવ ýણીએ. લાગે છ�.
‘લોકડાઉન ýહ�ર થયુ� �યારે હ�� ઘરની ચાર દીવાલોની વ�ે ક�દ સારા પુ�તકોના વા�ચનથી øવનના� દરેક પાસા તરફ
�
�
થઈ ગયો. �યા�ય બહાર જવાનુ� નહીં, આપણો ���ટકોણ બદલાઈ ýય છ�, માનવસ�બ�ધોની માયાýળ
કોઈને �બ� મળવાનુ� નહીં. આખો નવેસરથી સમýય છ�. અ�ય લોકોના અિભ�ાયોને સાચા અથ�મા�
િદવસ ઘરમા� જ રહીને હ�� ક�ટાળવા લા�યો સમજવાની ભૂિમકા રચાય છ�. પુ�તકો આપણને હ�યાધારણ આપે છ� ક� આપણે
અને �ડ�ેસ રહ�વા લા�યો. એમા�થી બહાર એકલા નથી. ગમે તેવા સ�ýગોમા� પુ�તકો આપણો સાથ છોડશે નહીં.
નીકળવુ� અિનવાય� હતુ�. િવચારતો ક� શુ� કરુ� પુ�તકો આપણો સાથ નહીં છોડ�, પરંતુ આપણે એમનો સાથ છોડી દીધો
તો ઘરમા� જ રહીને હ�� બહારના જગત સાથે, છ�. ગુલઝારની ભાવસભર કિવતા યાદ આવે – ગ�ધાઈ ગયેલા પુ�તકો ýણે
�
બીý લોકો સાથે ýડાઈ શક��. મારુ� �યાન કબાટના કાચમા�થી આપણી સામે આશાભરી નજરે ýયા કરે છ� ક� કોઈ એમને
મારા િપતાøએ ઘરમા� વસાવેલા પુ�તકો પર વા�ચવા હાથમા લેશે. હવે પુ�તકો સાથેનો હ��ફાળો સ�બ�ધ જ કપાઈ ગયો છ�.
�
�
�
�
�
ગયુ�. તે પહ�લા મારામા વા�ચન ��યે જરા પણ એક સમયે પુ�તકના� પાના� વ�ે મૂક�લા સૂકા� Ôલો, સુગ�િધત િચ�ીઓ, કોઈની
�
રુિચ નહોતી. મ� પહ�લુ� પુ�તક વા�ચવાનુ� શ� પાસેથી વા�ચવા માગેલા પુ�તકો અને નીચે પડ�લુ� પુ�તક ઉપાડી આપવાની
તસવીર ूતીકાत्મક છે કયુ� �યારે અચાનક મને લા�ય ક� હ�� ઘરમા� ઘટનામા�થી બ�ધાતા સ�બ�ધથી આપણે વ�િચત રહી ગયા� છીએ.�
ુ�
અનુસંધાન
ડણક ��ક�સ. તો પછી હવે વોરેન બફ�ટની વાત માનીને એકદમ ઝડપથી
િવચારોના ��દાવનમા� ગુજરાતી, િહ�દી, ��ેø ક� અ�ય જે ક�ઇ ભાષા શીખવા માગતા હો, એને
અ�ય ધ�ધા-�યાપારને પણ ભારતમા� પગ મૂકવાની અને િવ�ભરના બýરમા� વધુ ýશથી અને વધુ �યાન તેમ જ મહ�નતપૂવ�ક સારી રીતે શીખવાન શ�
ુ�
�
અમે એ ભલા વષા�બહ�નને ક�ુ� : ‘તમે અમને એ ઘર પાસે લઇ ýઓ.’ ભારતની �ોડ��સ અને સિવ�સીસ સામે ઊભા રહ�વાની તક મળ� છ�. આ કરી દો.
એ ઘરમા� રહ�નારા�ઓને િવનોબા ભાવેના નામની પણ ખબર ન હતી. છ�વટ� સ�ýગોમા� ý એની ગુણવ�ા ક� ભાવ સારા હોય તો આપણા ભોગે પણ એને
એક મહારા��ીયન સ�નારીએ અમને આવકાર આપીને પાછળની બાજુએ ધ�ધો મળી ýય છ�. મતલબ ક� આપણે ગુણવ�ા અને ભાવ એ બ�ને બાબતો રણમા� ખી�યુ� ગુલાબ
�
બોલા�યા અને પોતાના નાના ઘરમા� આવકારીને ક�ુ� : ‘સ�તનો જ�મ આ પર �યાન દેવુ� જ�રી છ�.
ઓરડામા� થયો હતો.’ અમે �યા મૌન �ાથ�ના કરી. એ સ�નારીએ જે ક�ુ� તે હાલમા ‘જે બોલે તેના બોર વેચાય’ એવી આ દુિનયામા ý આપણે પહ�લા રોમેશભાઇ પટ�લ નામના ઉ�ોગપિત તેમની ઓ�ફસમા� બેઠા હતા,
�
�
�
�
િવ�સનીય ન હતુ�. માનશો? બોલવા-ચાલવા ક� પછી લખવામા, અ�ય દેશોના લોકોથી પાછા પડીએ તો �યારે પા�ચ સ�જનોનુ� જૂથ એમની પાસે આિથ�ક મદદ યાચવા માટ� આ�યુ�.
�
ભારતર�ન હોવાનુ� સવ�� રા��ીય સ�માન પામનારા એવા ગા�ધીયુગના ભોગ આપણો જ લેવાશ. િવ�ક�ાનુ� ક� પછી ખૂબ સારુ� કો�યુિનક�શન એ તેમના આગેવાન લાગતા દમામદાર સ���હ�થે રજૂઆત કરી, ‘અમે પી�ડત
ે
ઋિષ િવનોબાના ઘરનો �યા�ય પ�ો ન મ�યો. અ�ય કોઇ દેશમા આવુ� બને ક�ઈ અઘરી બાબત નથી. આપણે �યા શાળાના �તરેથી જ યો�ય રીતે �થાિનક મિહલાઓ માટ� સેવાભાવી સ��થા ચલાવીએ છીએ. છ�ટાછ�ડા અપાયેલી,
�
�
�
ખરુ�? િ�ટનમા� િ��બરી ગામમા� ડાિવ�નનુ� ઘર ýયુ�, શે�સપીયરનુ� ઘર ýયુ� ભાષાઓ અને િહ�દી તથા ��ેø ભાષા શીખવાડવામા આવી હોય તો �યકતાઓ, િવધવાઓ, માગ� ભૂલેલી પિતતાઓ... આ બધી બહ�નોને અમે
�
છ�. અ�ાહમ િલ�કનનુ� િનવાસ�થાન ýયુ� છ�. ને�સન મ�ડ�લાનુ� અને ડ�સમ�ડ �વાભાિવક રીતે આપણા િવ�ાથી�ઓ ભણી-ગણીને �યા� પણ ýય �યા તેમની આ�ય...’ રોમેશભાઇએ ઝીણી �ખ કરીને પૂ�ુ�, ‘અ�યા, તમે...? તુ�?
�
�
ટ�ટ�નુ� ઘર ýયુ� છ�. આવડતથી છવાઈ ýય છ�, પરંતુ ý ભાષા શીખવામા પાછી પાની કરી હોય તુ� ભૌિમક તો નહીં? હો�ટ�લમા મારી સામે સામેની એકવીસ ન�બરની �મમા �
આપણી આ રા��ીય નબળાઇ મનમા� ખૂબ ખૂ�ચે છ�, પરંતુ કોઇ ઉપાય અને ઢીલા� પ�ા તો પ�યુ�… પછી ભણવામા� ગમે તેટલા હોિશયાર ક�મ ન રહ�તો હતો એ જ ને?’ એ ભૌિમક જ હતો. અ�યારે એ સાવ બદલાયેલો
જડતો નથી. ટકી� જવાનુ�-ફરવાનુ� બ�યુ� �યારે શુ� થયુ�? ટકી�ના રા��િપતા કમાલ હોય... વૈિ�ક �પધા� વખતે અ�ય દેશના ભણવામા� કદાચ આપણાથી મજબૂત લાગતો હતો. એ જે કામ કરતો હતો એ પણ ઉ�મ હતુ�. રોમેશભાઇ િવચારી
ે
અતાતુક�નુ� બધુ� જ સચવાય છ� અને જળવાયુ� છ�. સો���ટસ જળવાયો છ� અને ન હોય પરંતુ વાતચીત ક� લેખનમા� આપણાથી ખૂબ સારા હોય તો સહ�લાઇથી ર�ા, ‘સ�ય શુ� હશ? પા��ીસ વષ� પહ�લા�નો ચ�ર�હીન ભૌિમક અ�યારે પણ
ુ�
ે
એ�ોપોલીસની ટ�કરીને તિળયે આવેલી અગોરા નામની એથે�સની બýર મોકો છીનવી ýય છ�. આમ થતુ� અટકાવવુ� જ�રી છ�. આ માટ� દરેક િવ�ાથી� એ વો જ ર�ો હશ? સેવાના �ચળા હ�ઠળ પી�ડતાઓનુ� શોષણ તો નહીં કરતો
પણ ýવા મળ� છ�. મે�સમુલરે ક�ુ� હતુ� : ‘ઇિતહાસ એટલે માનવીના મનની પોતે જ શાળા ક� કોલેજ �તરે સતક� રહ� અને મા-બાપ પણ પોતાનુ� બાળક સારી હોય ને? ક� હવે એ બદલાઇ ગયો હશ? પોતાના પૂવ�øવનમા� કરેલી ભૂલોનુ�
ે
આ�મકથા.’ સો���ટસને જેમ �લેટો �ા�ત થયો તેમ મહા�મા ગા�ધીને િવનોબા કો�યુિનક�શન ��કલસ ડ�વલપ કરી શક� તે માટ� સýગ રહ� તે ખૂબ જ જ�રી છ�. �ાયિ�ત બહ�નોની સેવા કરીને કરી ર�ો હોય એવુ� પણ બની શક� ને?’ શ�યતા
�ા�ત થયા. આ કારણોસર �યારે િવ�ના સૌથી ધના� �ય��તઓમા�ના એક વોરેન બ�ને તરફ હતી. રોમેશભાઇએ પોિઝ�ટવ બનવાનુ� પસ�દ કયુ�. �ોઅરમા�થી
િવનોબા જેવા ઋિષ કાપડી પોળના સા�કડા ઘરમા� સમાઇ શક� એવા િલિમટ�ડ બફ�ટ� જયારે એમ ક�ુ� ક� તમારી સ�પિ� વધારવા માટ� તમે તમારી બોલવાની ચેકબુક કાઢી અને પેન હાથમા લીધી. �
�
મનુ�ય થોડા હતા! તેઓ તો િવ�માનુષ હતા. અમે એ સા�કડી પોળમા� પહ��યા� અને લખવાની ભાષા સુધારો તો �વાભાિવક છ� ક� સમ� િવ�એ ભારપૂવ�ક (કથાબીજ : ડો. મોહન રાબ�ડયા), શીષ�કપ���ત : ‘બેફામ’
�યારે ધ�ય થયા�! સ�ય�, �ાન�, અન�ત��, �� જેવા તૈિ�રીય ઉપિનષદમા� એની ન�ધ લીધી. ‘The one easy way to become worth 50 percent
વા�ચેલા ચાર શ�દો સાથ�ક થયા. િવનોબા જેવા ઋિષ હવે િવ�ના કણકણમા� more than you are now — at least — is to hone your communication માનસ દ��ન
�યા�ત છ� અને હવામા, આકાશમા� સવ�� �યા�ત છ�. ઘર ન મ�યુ�, પણ િવનોબા skills — both written and verbal.’ બફ�ટ કહ� છ� ક� ý તમારી સ�પિ�નુ�
�
મ�યા! મૂ�ય 50 ટકા જેટલુ� વધારવુ� હોય તો જ�રી છ� ક� તમારી કો�યુિનક�શન ��ક�સ - છ�. ક�પ�ુમ; ભગવાનનુ� નામ ક�પતરુ છ�. �યારે આપણે એનુ� કોઈ પણ નામ
ન�ધ : લ�યા તારીખ 18 એિ�લ, 2022. બરાબર આ જ િદવસે તેલ�ગણામા� બ�ને... લખવાની અને બોલવાની - સુધારો. બફ�ટની ધ�ધાકીય અને નાણાકીય લઈને સ�કીત�ન ભ��તમા� ઊતરીએ છીએ �યારે આપણે સા�ા� ક�પતરુની
પોચમપ�લી નામના ગામે રામચ�� રે�ી નામના માણસે િવનોબાøને 100 સફળતાઓ તો જગમશહ�ર છ�, પરંતુ એક ખૂબ અસરકારક કો�યુિનક�ટર છા�યામા હોઈએ છીએ. શિશ, ચ��; ચ��ની ઉ�પિ� સમુ�મા�થી થઈ છ�. ચ��નો
�
એકર જમીનનુ� દાન આ�યુ� હતુ�. રામચ�� રે�ી નેહરુøના સમયમા� �લાિન�ગ તરીક�ની તેમની ઓળખ એટલી ýણીતી નથી, પણ યાદ રાખવુ� જ�રી છ� ક� અથ� છ� શીતલ �કાશ. કીત�નમા�થી જે ચ�� નીકળ� છ� એમા� કોઈ કલ�ક નથી.
કિમશનના સ�ય પણ હતા. આજે લેખ લખાયો �યારે હરખનો પાર ન ર�ો. તેમની ક�પની બક�શાયર હાથવેની સફળતા પાછળ એમની ખૂબ અસરકારક ક��ણનામનુ� કીત�ન કરીએ �યારે આપણને કલ�કમુ�ત ચા�દની �ા�ત થાય છ�.
ક�વો સુયોગ? ઘર તો ન મ�યુ�, પરંતુ સુ�મ ક�ાએ િવનોબા જ�ર મ�યા! કો�યુિનક�શન ��ક�સ કારણભૂત છ�. એમના આગવા �દાજમા� સમýવતા � ધેનુ; કામદુગા� ગાય. આ રામકથા જ �વય� કામદુગા� છ�. ધનુ; કહ�વાય છ�
}}} બફ�ટ કહ� છ� ક�, તમારી પાસે ગમે તેટલી આવડત હોય પરંતુ આગળ ý તમે ક� સમુ�મા�થી સારંગ નીક�યુ� છ�. ભગવાનની કથામા� �યારે આપણે મ�થન
�
એને સારી રીતે કો�યુિનક�ટ ન કરી શકો તો એ �ધારામા કોઈ છોકરી તરફ કરીએ છીએ �યારે આપણા øવનમા� એક િવશેષ સમજ �ગટ થવા લાગે છ�.
પાઘડીનો વળ ��ડ� ýઈ અને �ખ મીંચકારવા જેવુ� છ�! મતલબ ક� તમારુ� મગજ ગમે તેટલુ� ધ�વ�ત�ર; ધ�વ�ત�ર વૈદનુ� નામ છ�. િવષ, ઝેર; કથાનુ� મ�થન થાય છ� તેમા�થી
તમારી હથેળીમા � શ��તશાળી હોય પરંતુ એ િવશેની ýણકારી ý અ�ય �ય��ત સુધી પહ�ચે જ ઝેર પણ નીકળ� છ�. કયુ� ઝેર? જે કથા સા�ભળ� છ�, કથામા�થી �િત�ઠા પણ પામે
�
અન�તનો િનવાસ છ�. નહીં તો એનો કોઈ ઉપયોગ નથી. છ� અને છતા પણ કથાની આલોચના કરે છ�, એ ઝેર!
��યેક કલાકમા� સોિશયલ મી�ડયા, વેબસાઈટ અને મોબાઈલની દુિનયાએ ફરીથી ઉ�ૈ:�વા; કાન સાબદા કરીને ભગવાનનુ� કીત�ન સા�ભળવુ� એ ઉ�ૈ:�વા
શા�તીનો મુકામ છ�! આ જ વાત ઉપર �યાન ક����ત કયુ� છ�. øવનમા� દરેક ડગલે અને પગલે છ�. ભગવાનની કથા કાનને િબલક�લ સાવધાન કરીને જે સા�ભળ� છ�, એ
કિવ િવિલયમ �લેક તમને સૌથી વધુ કામ આવે એવી િનપુણતા ક� ��ક�સ એટલે કો�યુિનક�શન રામકથાનુ� ર�ન પામે છ�. (સ�કલન : નીિતન વડગામા)